کد مطلب:243 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:390
واجبات نماز
واجبات نماز یازده چیز است:
اوّل: نیّت، دوم: تكبیرةُ الاِحرام (یعنی گفتن «اَللهُ اَكْبَر» در اوّل نماز)، سوم: قیام (یعنی ایستادن)، چهارم: قرائت، پنجم: ذكر، ششم: ركوع، هفتم: سجود، هشتم: تشهّد، نهم: سلام، دهم: ترتیب، یازدهم: موالات (یعنی پی در پی بودن اجزای نماز).
(مسأله 962) بعضی از واجبات نماز ركن هستند; یعنی اگر انسان آنها را عمداً یا سهواً بجا نیاورد یا در نماز اضافه كند، نماز باطل می شود. و بعضی دیگر ركن نیستند; یعنی اگر عمداً كم یا زیاد شوند، نماز باطل می شود و چنانچه سهواً كم یا زیاد گردند نماز باطل نمی شود. پنج چیز ركن نماز هستند:
اوّل: نیّت. دوم: تكبیرةُ الاِحرام. سوم: قیام در هنگام گفتن تكبیرةُ الاِحرام وقیام متّصل به ركوع (یعنی ایستادن پیش از ركوع). چهارم: ركوع. پنجم: دو سجده.
[163]
1 ـ نیّت
(مسأله 963) انسان باید نماز را به نیّت قربت، یعنی برای انجام فرمان خداوند بجا آورد. و لازم نیست نیّت را از قلب خود بگذراند یا مثلاً به زبان بگوید كه چهار ركعت نماز ظهر می خوانم قربةً إلی الله.
(مسأله 964) اگر در نماز ظهر یا در نماز عصر نیّت كند كه چهار ركعت نماز می خواند و معیّن نكند ظهر است یا عصر، نماز او باطل است. و نیز كسی كه مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد آن نماز قضا یا نماز ظهر را بخواند، باید نمازی را كه می خواند در نیّت معیّن كند.
(مسأله 965) انسان باید از اوّل تا آخر نماز به نیّت خود باقی باشد; پس اگر در بین نماز به گونه ای غافل شود كه اگر بپرسند: «چه می كنی؟» نداند چه بگوید، نمازش باطل است.
(مسأله 966) انسان فقط باید برای انجام دستور خداوند یكتا نماز بخواند، پس نماز كسی كه ریا كند، یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخواند باطل است، خواه فقط برای مردم باشد یا هم خدا و هم مردم را در نظر بگیرد.
(مسأله 967) اگر قسمتی از نماز را نیز برای غیر خدا بجا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت مثل حمد و سوره واجب باشد و چه مانند قنوت مستحب باشد، بلكه اگر تمام نماز را برای خدا بجا آورد ولی، برای نشان دادن به مردم در جای مخصوصی مثل مسجد یا در وقت مخصوصی مثل اوّل وقت یا به طرز مخصوصی مثلاً با جماعت نماز بخواند، نماز او باطل است.
2 ـ تَكبیرةُ الإحرام
(مسأله 968) گفتن «اَللهُ اَكْبَر» در اوّل هر نماز، واجب و «ركن» است و باید حروف «اَلله» و «اَكْبَر» و دو كلمه «اَللهُ اَكْبَر» را پشت سر هم بگوید; و نیز باید این دو كلمه به عربی صحیح گفته شوند; و اگر به عربی غلط بگوید یا مثلاً ترجمه آن را به فارسی بگوید صحیح نیست.
(مسأله 969) احتیاط واجب آن است كه تكبیرة الاحرام نماز را به چیزی كه پیش از
[164]
آن می خواند، مثلاً به اقامه یا به دعایی كه پیش از تكبیر می خواند نچسباند.
(مسأله 970) اگر انسان بخواهد «اَللهُ اَكْبَر» را به چیزی كه بعد از آن می خواند، مثلاً به «بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» بچسباند، باید «ر» اكبر را ضمّه بدهد ـ یعنی بگوید اَكْبَرُ ـ .
(مسأله 971) هنگام گفتن تكبیرة الاحرام، بدن باید آرام باشد و اگر عمداً در حالی كه بدن او حركت دارد تكبیرة الاحرام را بگوید، باطل است. و چنانچه سهواً حركت كند، بنابر احتیاط واجب باید اوّل عملی كه نماز را باطل می كند انجام دهد و دوباره تكبیر بگوید.
(مسأله 972) نمازگزار باید تكبیر، حمد، سوره، ذكر و دعا را به گونه ای بخواند كه خودش بشنود، و اگر به واسطه سنگینی یا ناشنوایی گوش یا سر و صدای زیاد نمی شنود، باید به نحوی بگوید كه اگر مانعی نباشد بشنود.
(مسأله 973) كسی كه لال است یا زبان او مرضی دارد كه نمی تواند «اَللّهُ اَكْبَر» را درست بگوید، باید به هر نحو كه می تواند بگوید، و اگر هیچ نمی تواند بگوید، باید در قلب خود بگذراند و برای تكبیر اشاره كند و اگر می تواند، زبانش را نیز حركت دهد.
(مسأله 974) مستحب است بعد از تكبیرة الاحرام بگوید: «یا مُحْسِنُ قَدْ أتاكَ الْمُسیءُ وَقَدْ أمَرْتَ الْمُحْسِنَ أنْ یَتَجَاوَزَ عَنِ الْمُسیءِ، أنْتَ الْمُحْسِنُ وَأنَا الْمُسیءُ، بِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَتَجاوَزْ عَنْ قَبیحِ ما تَعْلَمُ مِنّی» یعنی: «ای خدایی كه به بندگان احسان می كنی، بنده گنهكار به در خانه تو آمده و تو امر كرده ای كه نیكوكار از گنهكار بگذرد، تو نیكوكاری و من گناهكار، به حق محمد و آل محمد(صلی الله علیه وآله) رحمت خود را بر محمد و آل محمد بفرست و از بدی هایی كه می دانی از من سر زده بگذر.»
(مسأله 975) مستحب است هنگام گفتن تكبیر اوّل نماز و تكبیرهای بین نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد.
(مسأله 976) اگر شك كند كه تكبیرة الاحرام را گفته یا نه، چنانچه بعد از آن مشغول خواندن چیزی شده باشد، به شك خود اعتنا نكند و اگر چیزی نخوانده باشد، باید تكبیر را بگوید.
(مسأله 977) اگر بعد از گفتن تكبیرة الاحرام شك كند كه آن را صحیح گفته یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
[165]
3 ـ قیام (ایستادن)
(مسأله 978) قیام در هنگام گفتن تَكبیرةُ الاِحرام و قیام پیش از ركوع ـ كه آن را «قیام متّصل به ركوع» می گویند ـ ركن است ولی، قیام در هنگام خواندن حمد و سوره و قیام بعد از ركوع ركن نیست; و اگر كسی آن را از روی فراموشی ترك كند، نماز او صحیح است.
(مسأله 979) واجب است پیش از گفتن تكبیر و بعد از آن مقداری بایستد تا یقین كند كه در حال ایستادن تكبیر گفته است.
(مسأله 980) اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشیند و به خاطر آورد كه ركوع نكرده، باید بایستد و به ركوع رود; و اگر بدون این كه بایستد به حال خمیدگی به ركوع برگردد، چون قیام متصل به ركوع را بجا نیاورده، نماز او باطل است.
(مسأله 981) نباید هنگامی كه ایستاده است بدن را حركت دهد و به طرفی خم شود و به جایی تكیه كند ولی، اگر از روی ناچاری باشد یا در حال خم شدن برای ركوع پاها را حركت دهد، اشكال ندارد.
(مسأله 982) اگر هنگامی كه ایستاده از روی فراموشی بدن را حركت دهد یا به طرفی خم شود یا به جایی تكیه كند، اشكال ندارد، ولی اگر در قیام به هنگام گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متصل به ركوع از روی فراموشی نیز این اعمال را انجام دهد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
(مسأله 983) هنگام ایستادن باید هر دو پا روی زمین باشد ولی، لازم نیست سنگینی بدن روی هر دو پا باشد و اگر روی یك پا نیز باشد، اشكال ندارد.
(مسأله 984) اگر كسی كه می تواند درست بایستد، پاها را به قدری از هم فاصله دهد كه به حال ایستادن معمولی نباشد، نماز او باطل است.
(مسأله 985) اگر انسان در نماز بخواهد كمی جلو یا عقب رود یا كمی بدن را به طرف راست یا چپ حركت دهد، نباید چیزی بگوید، ولی «بِحَوْلِ اللهِ وَقُوَّتِهِ أَقُومُ وَأَقْعُدُ» را باید در حال برخاستن بگوید و در هنگام گفتن ذكرهای واجب نیز، بدن باید بی حركت باشد; بلكه احتیاط واجب آن است كه در هنگام گفتن ذكرهای مستحبّی نماز نیز، بدنش آرام باشد.
(مسأله 986) اگر در حال حركت بدن ذكر بگوید، مثلاً هنگام رفتن به ركوع یا سجده
[166]
تكبیر بگوید، چنانچه آن را به قصد ذكری كه در نماز دستور داده اند بگوید، باید نماز را دوباره بخواند و اگر به این قصد نگوید بلكه بخواهد ذكری گفته باشد، نماز صحیح است.
(مسأله 987) حركت دادن دست و انگشتان در هنگام خواندن حمد اشكال ندارد، اگرچه احتیاط مستحب آن است كه آنها را نیز حركت ندهد.
(مسأله 988) اگر هنگام خواندن حمد و سوره یا تسبیحات، بی اختیار به قدری حركت كند كه از حال آرام بودن خارج شود، احتیاط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.
(مسأله 989) اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شود، باید بنشیند و اگر از نشستن نیز عاجز شود، باید بخوابد، ولی تا بدن آرام نگرفته، نباید چیزی بخواند.
(مسأله 990) انسان تا می تواند ایستاده نماز بخواند نباید بنشیند، مثلاً كسی كه در هنگام ایستادن، بدنش حركت می كند یا مجبور است به چیزی تكیه دهد یا بدنش را كج كند یا خم شود یا پاها را بیشتر از معمول از هم فاصله دهد، باید به هر نحوی كه می تواند ایستاده نماز بخواند ولی، اگر به هیچ صورت، حتّی مثل حال ركوع نیز نتواند بایستد، باید راست بنشیند و نشسته نماز بخواند.
(مسأله 991) انسان تا می تواند بنشیند نباید خوابیده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشیند، باید به هر نحو كه می تواند بنشیند و اگر به هیچ صورت نتواند بنشیند، باید به گونه ای كه در احكام قبله گفته شد، به پهلوی راست بخوابد و اگر نتواند، به پهلوی چپ بخوابد و اگر آن نیز ممكن نباشد، به گونه ای به پشت بخوابد كه كف پاهای او رو به قبله باشد.
(مسأله 992) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد و ركوع را ایستاده بجا آورد، باید بایستد و از حال ایستاده به ركوع رود، و اگر نتواند، باید ركوع را نیز نشسته بجا آورد.
(مسأله 993) اگر كسی كه خوابیده نماز می خواند در بین نماز بتواند بنشیند، باید مقداری را كه می تواند نشسته بخواند; و نیز اگر می تواند بایستد، باید مقداری را كه می تواند ایستاده بخواند ولی، تا بدن آرام نگرفته، نباید چیزی بخواند.
(مسأله 994) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند در بین نماز بتواند بایستد، باید
[167]
مقداری را كه می تواند ایستاده بخواند ولی، تا بدن آرام نگرفته، نباید چیزی بخواند.
(مسأله 995) كسی كه می تواند بایستد، اگر بترسد كه به واسطه ایستادن مریض شود یا ضرری به او برسد، می تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن نیز بترسد، می تواند خوابیده نماز بخواند و در آخر وقت بر اساس وظیفه خود عمل كند.
(مسأله 996) اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تأخیر بیندازد.
(مسأله 997) مستحب است نمازگزار در حال ایستادن بدن را راست نگهدارد، شانه ها را پایین بیندازد، دستها را روی رانها بگذارد، انگشتان را به هم بچسباند، جای سجده را نگاه كند، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد، باخضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد; و اگر مرد است، پاها را سه انگشتِ باز تا یك وجب فاصله دهد، و اگر زن است، پاها را به یكدیگر بچسباند.
4 ـ قرائت
(مسأله 998) در ركعت اوّل و دوم نمازهای واجب شبانه روزی، انسان باید نخست سوره حمد و بعد از آن یك سوره كامل بخواند.
(مسأله 999) اگر وقت نماز تنگ باشد یا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند، مثلاً بترسد كه اگر سوره را بخواند دزد یا درنده یا چیز دیگری به او صدمه بزند، نباید سوره را بخواند. و در حال بیماری و همچنین اگر در كاری عجله داشته باشد می تواند سوره را نخواند.
(مسأله 1000) اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند، نماز او باطل است. و اگر سهواً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن به خاطر آورد، باید سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اوّل بخواند.
(مسأله 1001) اگر حمد و سوره یا یكی از آنها را فراموش كند و بعد از رسیدن به ركوع بفهمد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1002) اگر پیش از آن كه برای ركوع خم شود بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده، باید بخواند; و اگر بفهمد سوره را نخوانده، باید فقط سوره را بخواند; ولی اگر
[168]
بفهمد حمد تنها را نخوانده، باید اوّل حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند; و نیز اگر خم شود و پیش از آن كه به ركوع برسد، بفهمد حمد و سوره یا سوره تنها یا حمد تنها را نخوانده، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.
(مسأله 1003) اگر یكی از چهار سوره ای را كه آیه سجده دارد ـ یعنی سوره های: سجده، فصّلت، نجم و علق ـ عمداً در نماز بخواند، نمازش باطل است.
(مسأله 1004) اگر سهواً مشغول خواندن سوره ای شود كه سجده واجب دارد، چنانچه پیش از رسیدن به آیه سجده بفهمد، باید آن سوره را رها كند و سوره دیگری بخواند و اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد، باید در بین نماز با اشاره، سجده آن را بجا آورد و به همان سوره كه خوانده اكتفا نماید.
(مسأله 1005) اگر در نماز آیه سجده را بشنود و با اشاره سجده كند، نماز او صحیح است و باید بعد از نماز نیز سجده را به نحو متعارف بجا آورد.
(مسأله 1006) در نماز مستحبّی خواندن سوره لازم نیست، اگرچه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد; ولی در بعضی از نمازهای مستحبّی مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصی دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، باید همان سوره را بخواند.
(مسأله 1007) در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اوّل بعد از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقین را بخواند. و اگر مشغول یكی از آنها شود، بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگری بخواند.
(مسأله 1008) اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره توحید ـ «قل هو الله أحد» ـ یا سوره كافرون ـ «قل یا أیّها الكافرون» ـ شود، نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگری بخواند. ولی اگر در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه از روی فراموشی به جای سوره جمعه یا منافقین یكی از این دو سوره را بخواند، تا به نصف نرسیده می تواند آن را رها كند و سوره «جمعه» یا «منافقین» را بخواند.
(مسأله 1009) اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره «قل هو الله أحد» یا سوره «قل یا أیّها الكافرون» را بخواند، اگرچه به نصف نرسیده باشد، بنابر احتیاط
[169]
واجب نمی تواند رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.
(مسأله 1010) اگر در نماز، غیر از سوره «قل هو الله أحد» و «قل یا أیّها الكافرون» سوره دیگری بخواند، تا به نصف نرسیده می تواند آن را رها كند و سوره دیگری بخواند.
(مسأله 1011) دو سوره «فیل» و «قریش» و نیز دو سوره «الضحّی» و «انشراح» با هم در نماز یك سوره محسوب می شوند و باید با همان ترتیبی كه در قرآن آمده و با گفتن «بِسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» برای هر كدام خوانده شوند.
(مسأله 1012) هر سوره ای را كه نمازگزار بخواهد بخواند، بنابر احتیاط واجب باید «بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» آن را به نیّت همان سوره بگوید، پس نمی تواند اوّل «بِسمِ اللهِ الرَّحمن الرَّحیمِ» را بگوید و بعد سوره را انتخاب نماید و یا آن را به قصد سوره ای بگوید و سوره دیگری را بخواند.
(مسأله 1013) اگر مقداری از سوره را فراموش كند یا از روی ناچاری، مثلاً به واسطه تنگی وقت یا جهت دیگری نتواند آن را تمام نماید، می تواند آن سوره را رها كند و سوره دیگری را بخواند، اگرچه از نصف گذشته باشد یا سوره ای كه می خوانده، «قل هو الله أحد» یا «قل یا أیّها الكافرون» باشد.
(مسأله 1014) بر مرد واجب است حمد و سوره نمازهای صبح، مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نمازهای ظهر و عصر را آهسته بخوانند.
(مسأله 1015) مرد باید در نمازهای صبح، مغرب و عشا مراقب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آنها را بلند بخواند.
(مسأله 1016) ملاك در بلند و آهسته بودن صدا، تشخیص عرف و نیز دارای جوهره بودن آن است; بنابر این اگر صدا به اندازه ای آهسته باشد كه تنها خود او بشنود و به نظر مردم بلند به حساب نیاید ـ هر چند جوهره داشته باشد ـ كافی نیست; و نیز اگـر صـدای او جوهـره نداشته باشد ـ اگرچه دیگران هم بشنوند ـ آهسته محسوب می شود; و در جاهایی كه باید بلند خوانده شود، كفایت نمی كند.
(مسأله 1017) زن می تواند حمد و سوره نمازهای صبح، مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخواند ولی، اگر نامحرم صدای او را بشنود، بنابر احتیاط واجب باید آهسته بخواند.
(مسأله 1018) اگر نمازگزار در جایی كه باید نماز را بلند خواند، عمداً آهسته بخواند
[170]
یا در جایی كه باید آهسته خواند، عمداً بلند بخواند، نماز او باطل است. ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد، صحیح است. و اگر در بین خواندن حمد و سوره نیز بفهمد كه اشتباه كرده، لازم نیست مقداری را كه خوانده دوباره بخواند.
(مسأله 1019) اگر كسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدای خود را بلند كند، مثل آن كه با فریاد بخواند، نماز او باطل است.
(مسأله 1020) انسان باید نماز را یاد بگیرد كه غلط نخواند و اگر كسی كه به هیچ صورت نمی تواند صحیح آن را یاد بگیرد، در خواندن حمد و سوره اشكال داشته باشد و خواندن با جماعت برای او مشقّت زیاد نداشته باشد، به احتیاط واجب باید با جماعت بخواند، و در غیر حمد و سوره، باید به هر نحوی كه می تواند بخواند.
(مسأله 1021) كسی كه حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را به خوبی نمی داند و می تواند یاد بگیرد، چنانچه وقت نماز وسعت داشته باشد، باید یاد بگیرد; و اگر وقت تنگ باشد، بنابر احتیاط واجب در صورتی كه ممكن باشد، باید نماز خود را به جماعت بخواند.
(مسأله 1022) احتیاط واجب آن است كه برای یاد دادن واجبات نماز مزد نگیرند، ولی برای تعلیم مستحبّات آن اشكال ندارد.
(مسأله 1023) اگر یكی از كلمات حمد یا سوره را نداند یا عمداً آن را نگوید یا به جای یك حرف، حرف دیگری بگوید، مثلاً به جای حرف «ض» حرف «ظ» بگوید، یا جایی كه باید بدون كسره و فتحه خوانده شود، كسره و فتحه بدهد یا تشدید را نگوید، نماز او باطل است.
(مسأله 1024) اگر انسان كلمه ای را صحیح بداند و در نماز به همان نحو بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده، لازم نیست دوباره نماز را بخواند و یا اگر وقت گذشته، آن را قضا نماید.
(مسأله 1025) اگر كسره و فتحه كلمه ای را نداند، باید یاد بگیرد، ولی اگر كلمه ای را كه وقف كردن آخر آن جایز است همیشه وقف كند، یاد گرفتن كسره و فتحه آن لازم نیست; و نیز اگر نداند مثلاً كلمه ای با «س» است یا با «ص»، باید یاد بگیرد و چنانچه دو نوع یا بیشتر بخواند ـ مثل آن كه در «اِهْدِنا الصِّراطَ المُسْتَقیم»، مستقیم را یك مرتبه با سین و یك مرتبه با صاد بخواند ـ نماز او باطل است، مگر آن كه در كلمه ای هر دو نوع قرائت
[171]
شده باشد و به امید رسیدن به واقع بخواند.
(مسأله 1026) اگر در كلمه ای «واو» باشد و حرف قبل از «واو» در آن كلمه ضمّه داشته باشد و حرف بعد از «واو» در آن كلمه «همزه» باشد ـ مثل كلمه «سُوْء» ـ بهتر است آن «واو» را مدّ بدهد، یعنی آن را بكشد; و همچنین اگر در كلمه ای «الف» باشد و حرف قبل از «الف» در آن كلمه فتحه داشته باشد و حرف بعد از «الف» در آن كلمه «همزه» باشد ـ مثل كلمه «جاءَ» ـ بهتر است «الف» آن را بكشد; و نیز اگر در كلمه ای «یاء» باشد و حرف پیش از «یاء» در آن كلمه كسره داشته باشد و حرف بعد از «یاء» در آن كلمه همزه باشد ـ مثل كلمه «جِیْءَ» ـ بهتر آن است «یاء» را با مدّ بخواند; و اگر بعد از این «واو» و «الف» و «یاء»، به جای «همزه» حرف ساكنی ـ یعنی حرفی كه كسره و فتحه و ضمه ندارد ـ باشد، باز هم بهتر آن است این سه حرف را با مدّ بخواند، مثلاً در «ولاَ الضّالّین» كه بعد از «الف» حرف «لام» ساكن است، بهتر آن است كه «الف» را با مدّ بخواند.
(مسأله 1027) احتیاط واجب آن است كه در نماز «وقف به حركت» و «وصل به سكون» ننماید. و معنی وقف به حركت آن است كه فتحه، كسره یا ضمه آخر كلمه ای را بگوید و بین آن كلمه و كلمه بعد آن فاصله دهد، مثلاً بگوید: «اَلرَّحْمنِ الرَّحیمِ» و میم «الرَّحْیمِ» را كسره بدهد و بعد قدری فاصله دهد و بگوید: «مالكِ یَوْمِ الدِّین». و معنی وصل به سكون آن است كه كسره، فتحه یا ضمه كلمه ای را نگوید و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند، مثل آن كه بگوید: «اَلرَّحْمنِ الرَّحیمْ» و میم «الرحیم» را كسره ندهد و فوراً «مالِكِ یَوْمِ الدِّین» را بگوید.
(مسأله 1028) هرگاه شك كند كه آیه یا كلمه ای را درست گفته یا نه، اگر به خواندن چیزی كه بعد از آن است مشغول نشده باشد، باید آن آیه یا كلمه را به نحو صحیح به قصد قربت مطلقه بگوید. و اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول شده باشد، چنانچه آن چیز ركن باشد، مثل آن كه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند. و اگر ركن نباشد، مثلاً هنگام گفتن «اَللهُ الصَّمَد» شك كند كه «قُلْ هُوَ اللهُ اَحَد» را درست گفته یا نه، بنابر احتیاط واجب باید آن را به نحو صحیح بگوید; و اگر چند مرتبه نیز شك كند، می تواند چند بار بگوید; اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگوید، بنابر احتیاط واجب باید نماز خود را دوباره بخواند.
(مسأله 1029) مستحب است در ركعت اوّل پیش از خواندن حمد بگوید: «اَعُوذُ بِاللهِ
[172]
مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ» و در ركعت اوّل و دوم نماز ظهر و عصر «بِسْمِ الله الرَّحمنِ الرَّحیم» را بلند بگوید و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف كند; یعنی آن را به آیه بعد نچسباند، و در حال خواندن حمد و سوره، به معنای آیه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت می خواند، بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادی می خواند، بعد از آن كه حمد خود او تمام شد بگوید: «اَلحَمْدُ للهِ رَبِّ العالَمین» و بعد از خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ»، یك یا دو یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبِّی» یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبُّنا» بگوید، و بعد از خواندن سوره كمی صبر كند، بعد تكبیر پیش از ركوع را بگوید یا قنوت را بخواند.
(مسأله 1030) مستحب است در تمام نمازها، در ركعت اوّل سوره «إِنّا أَنْزَلناهُ» و در ركعت دوم سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» را بخواند.
(مسأله 1031) مكروه است انسان در هیچ یك از نمازهای یك شبانه روز، سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» را نخواند.
(مسأله 1032) خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» به یك نفس مكروه است.
(مسأله 1033) مكروه است سوره ای را كه در ركعت اوّل خوانده در ركعت دوم نیز بخواند ولی، اگر سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» را در هر دو ركعت بخواند، مكروه نیست.
5 ـ ذكر
(مسأله 1034) نمازگزار می تواند در ركعت سوم و چهارم نماز، فقط یك حمد بخواند یا سه مرتبه «تسبیحات اربعه» را بگوید، یعنی سه مرتبه بگوید: «سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ للهِ وَلا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ» و احتیاط آن است كه كمتر از سه مرتبه نگوید و می تواند در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید و بهتر است در هر دو ركعت تسبیحات بخواند.
(مسأله 1035) در تنگی وقت باید تسبیحات اربعه را یك مرتبه بگوید.
(مسأله 1036) بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات اربعه را آهسته بخوانند.
(مسأله 1037) اگر در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنابر احتیاط واجب باید «بسم الله» آن را نیز آهسته بگوید.
(مسأله 1038) كسی كه نمی تواند تسبیحات اربعه را یاد بگیرد یا درست بخواند، باید
[173]
در ركعت سوم و چهارم سوره حمد را بخواند.
(مسأله 1039) اگر در دو ركعت اوّل نماز به گمان این كه دو ركعت آخر است تسبیحات اربعه را بگوید، چنانچه پیش از ركوع بفهمد، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع یا بعد از ركوع بفهمد، نمازش صحیح است.
(مسأله 1040) اگر در دو ركعت آخر نماز به گمان این كه در دو ركعت اوّل است، حمد بخواند یا در دو ركعت اوّل نماز با این كه گمان می كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند، چه پیش از ركوع بفهمد چه بعد از آن، نمازش صحیح است.
(مسأله 1041) اگر در ركعت سوم یا چهارم بخواهد حمد بخواند ولی، تسبیحات به زبانش بیاید یا بخواهد تسبیحات بخواند، ولی حمد به زبانش بیاید، باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند ولی، اگر عادت او خواندن چیزی بوده كه به زبانش آمده و در خزانه قلبش آن را قصد داشته، می تواند همان را تمام كند و نمازش صحیح است.
(مسأله 1042) اگر كسی كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم نماز تسبیحات اربعه بخواند بدون قصد مشغول خواندن حمد شود، باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات اربعه را بخواند.
(مسأله 1043) در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات اربعه استغفار كند، مثلاً بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَأَتُوبُ إلَیْهِ» یا بگوید: «أَللّهُمَّ اغْفِرْ لِی» و اگر به گمان آن كه حمد یا تسبیحات را گفته مشغول گفتن استغفار شود و شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا نماید; ولی اگر نمازگزار پیش از خم شدن برای ركوع در حالی كه مشغول گفتن استغفار نیست، شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید حمد یا تسبیحات اربعه را بخواند.
(مسأله 1044) اگر در ركوع ركعت سوم یا چهارم شك كند كه حمد یا تسبیحات اربعه را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند، اما اگر در حال رفتن به ركوع شك كند، اگر به حد ركوع نرسیده باشد، باید حمد یا تسبیحات اربعه را بخواند.
6 ـ ركوع
(مسأله 1045) نمازگزار در هر ركعت بعد از قرائت یا تسبیحات اربعه و یا قنوت باید
[174]
به اندازه ای خم شود كه بتواند دست ها را به زانو بگذارد و این عمل را «ركوع» می گویند.
(مسأله 1046) اگر به اندازه ركوع خم شود ولی، دستها را به زانو نگذارد، اشكال ندارد.
(مسأله 1047) هرگاه ركوع را به نحو غیر معمول بجا آورد، مثلاً به چپ یا راست خم شود، اگرچه دستهای او به زانو برسند، صحیح نیست.
(مسأله 1048) خم شدن باید به قصد ركوع باشد، پس اگر به قصد كار دیگری، مثلاً برای كشتن حیوانی خم شود، نمی تواند آن را ركوع حساب كند بلكه، باید بایستد و دوباره برای ركوع خم شود و به واسطه این عمل، ركن زیاد نشده و نماز باطل نمی شود.
(مسأله 1049) كسی كه دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد، مثلاً دست او به قدری بلند است كه اگر كمی خم شود، به زانو می رسد یا زانوی او به قدری پایین تر از حدّ معمول مردم دیگر است كه باید خیلی خم شود تا دستش به زانو برسد، باید به اندازه معمول خم شود.
(مسأله 1050) كسی كه نشسته ركوع می كند، باید به قدری خم شود كه صورت او مقابل زانوها برسد و بهتر است به قدری خم شود كه صورت نزدیك جای سجده برسد.
(مسأله 1051) انسان هر ذكری در ركوع بگوید كافی است ولی، احتیاط واجب آن است كه به قدر سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رَبّیَِ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» كمتر نباشد.
(مسأله 1052) ذكر ركوع باید به دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود و مستحب است «سُبْحانَ رَبّیَِ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه و بلكه بیشتر بگویند.
(مسأله 1053) باید بدن در ركوع به مقدار ذكر واجب آرام باشد; و در ذكر مستحب نیز اگر آن را به قصد ذكری كه برای ركوع دستور داده اند بگوید، بنابر احتیاط واجب آرام بودن بدن لازم است.
(مسأله 1054) اگر هنگامی كه ذكر واجب ركوع را می گوید بی اختیار به قدری حركت كند كه بدن از حال آرام بودن خارج شود، باید بنابر احتیاط واجب، بعد از آرام گرفتن بدن دوباره ذكر را بگوید ولی، اگر كمی حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود یا انگشتان را حركت دهد، اشكال ندارد.
(مسأله 1055) اگر پیش از آن كه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گیرد عمداً ذكر
[175]
ركوع را بگوید، نماز او باطل است.
(مسأله 1056) اگر پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد، نماز او باطل است; و اگر سهواً سر بردارد، چنانچه پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود به خاطر آورد كه ذكر ركوع را تمام نكرده، باید در حال ركوع و با آرامش بدن دوباره ذكر را بگوید; و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد به خاطر آورد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1057) اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتی كه بتواند پیش از آن كه از حدّ ركوع خارج شود ذكر را بگوید، باید در آن حال تمام كند و اگر نتواند، در حال برخاستن ذكر را به قصد رجاء بگوید.
(مسأله 1058) اگر به واسطه بیماری و مانند آن در ركوع آرام نگیرد، نماز صحیح است ولی، باید پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود، به مقدار ذكر واجب; یعنی «سُبْحانَ رَبّیَِ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ الله» ذكر بگوید.
(مسأله 1059) اگر نتواند به اندازه ركوع خم شود، باید به چیزی تكیه دهد و ركوع كند; و اگر هنگامی كه تكیه داده نیز نتواند به نحو معمول ركوع كند، باید به هر اندازه كه می تواند خم شود; و اگر هیچ نتواند خم شود، باید هنگام ركوع بنشیند و نشسته ركوع كند; و احتیاط واجب آن است كه نماز دیگری نیز بخواند و برای ركوع آن با سر اشاره نماید.
(مسأله 1060) اگر كسی كه می تواند ایستاده نماز بخواند در حال ایستاده یا نشسته نتواند ركوع كند، باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره كند; و اگر نتواند اشاره كند، باید به نیّت ركوع چشمها را ببندد و ذكر آن را بگوید و به نیّت برخاستن از ركوع، چشمها را باز كند; و اگر از این عمل نیز عاجز باشد، باید در قلب خود نیّت ركوع كند و ذكر آن را بگوید.
(مسأله 1061) كسی كه نمی تواند ایستاده یا نشسته ركوع كند و برای ركوع فقط می تواند در حالی كه نشسته است كمی خم شود یا در حالی كه ایستاده است با سر اشاره كند، باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره نماید; و احتیاط واجب آن است كه نماز دیگری نیز بخواند و هنگام ركوع آن بنشیند و هر اندازه كه می تواند برای ركوع خم شود.
(مسأله 1062) اگر بعد از رسیدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن، سر بردارد و دو
[176]
مرتبه به قصد ركوع به اندازه ركوع خم شود، نماز او باطل است. و نیز اگر بعد از آن كه به اندازه ركوع خم شد و بدن آرام گرفت، به قصد ركوع به قدری خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد، بنابر احتیاط واجب نماز باطل است، و بهتر آن است كه نماز را تمام كند و دوباره از سر بخواند.
(مسأله 1063) بعد از تمام شدن ذكر ركوع باید راست بایستد و بعد از آن كه بدن آرام گرفت، به سجده رود; و اگر عمداً پیش از ایستادن یا پیش از آرام گرفتن بدن به سجده رود، نماز او باطل است.
(مسأله 1064) اگر ركوع را فراموش كند و پیش از آن كه به سجده برسد به خاطر آورد، باید بایستد و بعد به ركوع رود; و چنانچه به حالت خمیدگی به ركوع برگردد، نماز او باطل است.
(مسأله 1065) اگر نمازگزار بعد از آن كه پیشانی اش به زمین رسید به خاطر آورد كه ركوع نكرده، بنابر احتیاط واجب باید بایستد و ركوع را بجا آورد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
(مسأله 1066) مستحب است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده، تكبیر بگوید، و در ركوع زانوها را به طرف عقب دهد، پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوی پشت نگهدارد، بین دو قدم را نگاه كند، پیش از ذكر یا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ایستاد، در حال آرامش بدن بگوید: «سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».
(مسأله 1067) مستحب است زنها در ركوع دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به طرف عقب ندهند.
7 ـ سجود
(مسأله 1068) نمازگزار باید در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از ركوع دو سجده كند; و سجده آن است كه پیشانی و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمین بگذارد.
(مسأله 1069) لازم نیست تمام پیشانی روی زمین قرار گیرد بلكه، به اندازه ای كه
[177]
عرفاً سجده گفته شود كفایت می كند; و بنابر احتیاط، جای سجده نباید از مقدار یك بند انگشت كمتر باشد و بهتر است به مقدار یك درهم باشد; و اگر همین مقدار متفرق بوده ولی، مثل دانه های تسبیح به هم اتصال داشته باشد، اشكال ندارد.
(مسأله 1070) دو سجده روی هم یك «ركن» است و اگر كسی در نماز واجب عمداً یا از روی فراموشی هر دو را ترك كند یا دو سجده دیگر به آنها اضافه نماید، نماز او باطل است.
(مسأله 1071) اگر عمداً یك سجده را كم یا زیاد كند، نماز باطل می شود و اگر سهواً یك سجده را كم كند، حكم آن بعد گفته خواهد شد.
(مسأله 1072) اگر پیشانی را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نكرده است اگرچه اعضای دیگر سجده به زمین برسند ولی، اگر پیشانی را به زمین بگذارد و سهواً اعضای دیگر را به زمین نرساند یا سهواً ذكر نگوید، سجده صحیح است.
(مسأله 1073) ذكر سجده به احتیاط واجب «ذكر كبیر»; یعنی «سُبْحانَ رَبّیَِ الاْعْلی وَبِحَمْدِهِ» و یا «ذكر صغیر»; یعنی سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» می باشد; و مستحب است «سُبْحانَ رَبّیَِ الاْعْلی وَبِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.
(مسأله 1074) باید بدن در سجده به مقدار ذكر واجب آرام باشد و هنگام گفتن ذكر مستحب نیز، اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده اند بگوید، آرام بودن بدن لازم است.
(مسأله 1075) اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام بگیرد عمداً ذكر سجده را بگوید یا پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.
(مسأله 1076) اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد، سهواً ذكر سجده را بگوید و پیش از آن كه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده، باید دوباره در حال آرام بودن ذكر را بگوید.
(مسأله 1077) اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پیش از آرام گرفتن بدن ذكر راگفته یا پیش از آن كه ذكر سجده تمام شود سر برداشته، نماز او صحیح است.
(مسأله 1078) اگر به واسطه بیماری و مانند آن نتواند در سجده آرام بگیرد، نماز او صحیح است ولی، باید پیش از آن كه از حالت سجده خارج شود، ذكر واجب را بگوید.
[178]
(مسأله 1079) اگر هنگامی كه ذكر سجده را می گوید یكی از هفت عضو سجده را عمداً از زمین بردارد، نماز باطل می شود ولی، اگر هنگامی كه مشغول گفتن ذكر نیست غیر از پیشانی اعضای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد، اشكال ندارد.
(مسأله 1080) اگر پیش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد، نمی تواند دوباره به زمین بگذارد و باید آن را یك سجده حساب كند ولی، اگر اعضای دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذكر را بگوید.
(مسأله 1081) بعد از تمام شدن ذكر سجده اوّل، باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
(مسأله 1082) اگر در سجده اوّل مهر به پیشانی بچسبد و بدون این كه مهر را بردارد دوباره به سجده رود، اشكال دارد; بلكه نماز باطل است و باید اعاده كند.
(مسأله 1083) جای پیشانی نمازگزار باید از محل زانوهای او بیش از چهار انگشت بسته پست تر و بلندتر نباشد، بلكه احتیاط واجب آن است كه از جای انگشتانش نیز بیش از چهار انگشت بسته، پست تر و بلندتر نباشد.
(مسأله 1084) در زمین سراشیبی كه شیب آن درست معلوم نیست، احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی نمازگزار از جای انگشتان پا و سر زانوهای او بیش از چهار انگشت بسته، بلندتر نباشد.
(مسأله 1085) اگر پیشانی را سهواً به چیزی بگذارد كه از جای انگشتان پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندی آن به قدری باشد كه نگویند در حال سجده است، می تواند سر را بردارد و به چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بگذارد; و همچنین می تواند سر را از روی آن به روی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد. و اگر بلندی آن به قدری باشد كه بگویند در حال سجده است، احتیاط واجب آن است كه پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد. و اگر كشیدن پیشانی ممكن نباشد، بنابر احتیاط واجب باید پیشانی را بلند كند و بر موضعی كه بلندی زایدی ندارد بگذارد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
(مسأله 1086) نباید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می كند چیزی فاصله باشد، پس
[179]
اگر مهر به قدری چرك باشد كه پیشانی به خود مهر نرسد، سجده باطل است ولی، اگر مثلاً رنگ مهر تغییر كرده باشد، اشكال ندارد.
(مسأله 1087) اگر در حال سجده بفهمد چیزی مانند موی سر بین پیشانی و مهر فاصله شده، نباید پیشانی را بلند كند بلكه باید به هر شكل ممكن چیزی را كه فاصله شده برطرف نماید، مگر این كه به قدری كم باشد (مانند یك یا دو تار مو) كه مانع از تحقق سجده نباشد.
(مسأله 1088) در سجده باید كف دست را بر زمین بگذارد ولی، در حال ناچاری، گذاشتن پشت دست نیز مانعی ندارد; و اگر پشت دست نیز ممكن نباشد، باید مچ دست را بگذارد; و چنانچه آن را نیز نتواند، باید تا آرنج هر جا را كه می تواند بر زمین بگذارد; و اگر آن نیز ممكن نباشد، گذاشتن بازو كافی است.
(مسأله 1089) در سجده بنابر احتیاط واجب باید سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد. و اگر انگشتان دیگر پا یا روی پا را به زمین بگذارد یا به واسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمین نرسد، نماز باطل است.
(مسأله 1090) كسی كه مقداری از شست پای او بریده شده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد و اگر چیزی از آن نمانده باشد یا اگر مانده خیلی كوتاه باشد، باید بقیه انگشتان را بگذارد و اگر هیچ انگشتی در پا نداشته باشد، باید هر مقداری از پا را كه باقی مانده به زمین بگذارد.
(مسأله 1091) اگر به نحو غیر معمول سجده كند، مثلاً سینه و شكم را به زمین بچسباند، بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند; و همچنین اگر پاها را دراز كند، اگرچه هفت عضوی كه گفته شد به زمین برسند، باید نماز را دوباره بخواند.
(مسأله 1092) مهر یا چیز دیگری كه بر آن سجده می كند باید پاك باشد ولی، اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد یا یك طرف مهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاك آن بگذارد، اشكال ندارد.
(مسأله 1093) اگر در پیشانی دُمَل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن باشد باید با جای سالم پیشانی سجده كند و اگر ممكن نباشد، باید چیزی را كه سجده بر آن صحیح است را گود كند و دمل را در گودال و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد بر آن
[180]
بگذارد.
(مسأله 1094) اگر دُمَل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد، باید به یكی از دو طرف پیشانی سجده كند; و اگر ممكن نباشد به چانه; و اگر به چانه نیز ممكن نباشد، باید به هر جایی از صورت كه ممكن باشد سجده كند; و اگر به هیچ جای صورت ممكن نباشد، باید با جلوی سر سجده نماید.
(مسأله 1095) كسی كه نمی تواند پیشانی را به زمین برساند، باید تا اندازه ای كه می تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است روی چیز بلندی گذاشته و به گونه ای پیشانی را بر آن بگذارد كه بگویند سجده كرده است ولی، باید كف دستها و زانوها و انگشتان پاها را به نحو معمول به زمین بگذارد.
(مسأله 1096) كسی كه هیچ نمی تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره كند و اگر نتواند، باید با چشمها اشاره نماید و در هر دو صورت احتیاط واجب آن است كه اگر می تواند به قدری مهر را بلند كند كه پیشانی را بر آن بگذارد و اگر نمی تواند، احتیاط مستحب آن است كه مهر را بلند كند و به پیشانی بگذارد و اگر با سر یا چشمها نیز نمی تواند اشاره كند، باید در قلب نیّت سجده كند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن، برای سجده اشاره نماید.
(مسأله 1097) كسی كه نمی تواند بنشیند، باید ایستاده نیّت سجده كند و چنانچه بتواند، باید برای سجده با سر اشاره كند و اگر نتواند، باید با چشمها اشاره نماید و اگر این را نیز نتواند، در قلب نیّت سجده كند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.
(مسأله 1098) اگر پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد و این یك سجده حساب می شود، چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه; و اگر نتواند سر را نگهدارد و بی اختیار دوباره به جای سجده برسد، روی هم یك سجده حساب می شود و اگر ذكر نگفته باشد، باید بگوید و احتیاطاً نماز را اعاده نماید.
(مسأله 1099) انسان می تواند در جایی كه باید تقیّه كند، بر فرش و مانند آن سجده نماید ولی، اگر جای دیگری داشته باشد و رفتن به آنجا محذوری نداشته باشد، احتیاطاً
[181]
باید برود.
(مسأله 1100) اگر روی چیزی كه بدن روی آن آرام نمی گیرد سجده كند، سجده او باطل است ولی، اگر روی تشك پَر یا چیز دیگری كه بعد از گذاشتن سر و مقداری پایین رفتن آرام می گیرد سجده كند، اشكال ندارد.
(مسأله 1101) اگر انسان ناچار شود كه در زمین گِل نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب در صورتی كه آلوده شدن بدن یا لباس برای او مشقّت داشته باشد، باید در حالی كه ایستاده است برای سجده با سر اشاره كند و تشهّد را ایستاده بخواند وگرنه باید سجده را به نحو معمول بجا آورد.
(مسأله 1102) در ركعت اوّل و ركعت سومی كه تشهّد ندارد، مثل ركعت سوم نماز ظهر، عصر و عشا، اگر بعد از سجده دوم بدون آن كه مقداری بنشیند برای ركعت بعد برخیزد، صحیح بودن نمازش خالی از اشكال نیست.
چیزهایی كه سجده بر آنها صحیح است
(مسأله 1103) سجده باید بر زمین و چیزهای غیر خوراكی كه از زمین می رویند ـ مانند چوب و برگ درخت ـ باشد، و سجده بر چیزهای خوراكی و پوشاكی صحیح نیست; و نیز سجده كردن بر چیزهایی مانند طلا، نقره، عقیق و فیروزه، باطل است، امّا سجده كردن بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگهای سیاه، اشكال ندارد.
(مسأله 1104) احتیاط واجب آن است كه بر برگ تازه درخت مو (انگور) سجده نكنند.
(مسأله 1105) سجده بر چیزهایی، مثل علف و كاه، كه از زمین روییده و خوراك حیوان هستند صحیح است.
(مسأله 1106) سجده بر گُلهایی كه خوراكی نیستند صحیح است، ولی سجده بر گلها و گیاهان دارویی كه از زمین می رویند، مانند گُل بنفشه و گل گاوزبان صحیح نیست.
(مسأله 1107) سجده بر گیاهی كه خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست و نیز سجده بر میوه نارس صحیح نیست.
(مسأله 1108) سجده بر سنگ آهك، سنگ گچ، گچ، آهك پخته، آجر، كوزه گِلی و مانند آنها مشكل است و احتیاط ترك آن است.
[182]
(مسأله 1109) اگر كاغذ را از چیزی كه سجده بر آن صحیح است، مثلاً از كاه ساخته باشند، می شود بر آن سجده كرد و سجده بر كاغذی كه از پنبه خالص ساخته شده اشكال ندارد.
(مسأله 1110) برای سجده بهتر از هر چیز تربت حضرت سیدالشهدا(علیه السلام)و بعد از آن خاك و بعد از آن سنگ و بعد از سنگ، گیاه است.
(مسأله 1111) اگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد یا اگر دارد به واسطه سرما یا گرمای زیاد و مانند آنها نتواند بر آن سجده كند، باید به لباس خود ـ اگر از كتان یا پنبه است ـ سجده كند و اگر از چیز دیگر باشد، باید بر همان چیز سجده كند و اگر آن نیز نباشد، باید بر پشت دست و چنانچه آن نیز ممكن نباشد، بر چیزهای معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
(مسأله 1112) اگر گِل و خاك سستی كه پیشانی روی آن آرام نمی گیرد، پس از سر گذاشتن بر آن و مقداری فرو رفتن آرام بگیرد، سجده بر آن اشكال ندارد.
(مسأله 1113) اگر در بین نماز چیزی كه بر آن سجده می كند گم شود و چیزی كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت داشته باشد، باید نماز را رها كند; و اگر وقت تنگ باشد، باید به لباس خود ـ اگر از پنبه یا كتان باشد ـ سجده كند و اگر از چیز دیگری باشد، بر همان چیز و اگر آن نیز ممكن نباشد، بر پشت دست و اگر آن نیز نشود، بر چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
(مسأله 1114) هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد باید پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد و اگر وقت تنگ باشد، باید به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد عمل كند.
(مسأله 1115) اگر بعد از سجده بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، احوط اتمام نماز و اعاده آن است.
(مسأله 1116) سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام است و بعضی از مردم عوام كه مقابل قبر امامان(علیهم السلام) پیشانی را به زمین می گذارند، اگر برای شكر خداوند متعال باشد، اشكال ندارد; و گرنه حرام است.
[183]
مستحبات و مكروهات سجده
(مسأله 1117) در سجده چند چیز مستحب است:
الف ـ كسی كه ایستاده نماز می خواند، پس از آن كه سر از ركوع برداشت و كاملاً ایستاد و كسی كه نشسته نماز می خواند، پس از آن كه كاملاً نشست، برای رفتن به سجده تكبیر بگوید.
ب ـ هنگامی كه مرد می خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمین بگذارد.
ج ـ بینی را بر مهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.
د ـ در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و به گونه ای برابر گوش بگذارد كه سر آنها رو به قبله باشد.
هـ ـ در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و مستحب است این دعا را بخواند:
«یا خَیْرَ الْمَسْؤُولینَ وَیا خَیْرَ الْمُعْطینَ ارْزُقْنی وَارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَإنَّكَ ذُوالفَضْلِ الْعَظیمِ» یعنی: «ای بهترین كسی كه از او حاجت خواسته می شود و ای بهترین عطا كنندگان، به من و عیال من از فضل خودت روزی بده، پس به درستی كه تو دارای فضل بزرگی هستی».
و ـ بعد از سجده بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد.
ز ـ بعد از هر سجده، هنگامی كه نشست و بدن آرام گرفت تكبیر بگوید.
ح ـ بعد از سجده اوّل كه بدن آرام گرفت، بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبّی وَأَتُوبُ إلَیْهِ».
ط ـ سجده را طولانی كند و هنگام نشستن دستها را روی رانها بگذارد.
ی ـ برای رفتن به سجده دوم، در حال آرامش بدن «اَللّهُ اَكْبَر» بگوید.
ك ـ در سجده ها، صلوات بفرستد; و اگر آن را به قصد ذكری كه در سجده ها دستور داده اند بگوید، اشكال ندارد.
ل ـ هنگام بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمین بردارد.
م ـ مردها آرنج ها و شكم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند; و زنها آرنج ها و شكم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یكدیگر بچسبانند. مستحبات
[184]
دیگر سجده در كتابهای مفصّل گفته شده است.
(مسأله 1118) قرآن خواندن در سجده مكروه است، و نیز مكروه است برای برطرف كردن گرد و غبار، جای سجده را فوت كند و اگر در اثر فوت كردن، صدایی از دهان خارج شود كه حداقل دو حرف داشته باشد، نماز باطل است. و غیر از اینها مكروهات دیگری نیز در كتابهای مفصّل بیان شده است.
سجده واجب قرآن
(مسأله 1119) در هر یك از چهار سوره «و النجم (نجم)، اقرء (علق)، الم تنزیل (فصّلت) و حم سجده (سجده)»، یك آیه سجده وجود دارد كه اگر انسان آن را بخواند یا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آیه باید فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت به خاطر آورد باید سجده نماید.
(مسأله 1120) اگر انسان هنگامی كه آیه سجده را می خواند از دیگری نیز بشنود، چنانچه گوش داده باشد، باید دو سجده نماید و اگر به گوش او خورده باشد، یك سجده كافی است.
(مسأله 1121) اگر در غیر نماز در حال سجده آیه سجده را بخواند یا به آن گوش بدهد، باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
(مسأله 1122) اگر آیه سجده را از كسی كه قصد خواندن قرآن را نداشته یا از چیزی مثل ضبط صوت و رادیو بشنود، احتیاطاً لازم است سجده نماید; و اگر از وسیله ای كه صدای خود انسان را به طور زنده پخش می كند بشنود، واجب است سجده كند.
(مسأله 1123) در سجده واجب قرآن نمی شود بر چیزهای خوراكی و پوشاكی سجده كرد ولی، سایر شرایطی را كه در سجده نماز وجود دارد، لازم نیست مراعات كند.
(مسأله 1124) در سجده واجب قرآن باید به نحوی عمل كند كه بگویند سجده كرده است.
(مسأله 1125) هرگاه در سجده واجب قرآن پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذكر نگوید كافی است و گفتن ذكر مستحب است; و بهتر است بگوید:
[185]
«لا إلهَ إلاَّ اللهُ حَقّاً حَقّاً لا إلهَ إلاَّ اللهُ إیماناً وَتَصْدیقاً لا إلهَ إلاَّ اللهُ عُبُودِیَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لا مُسْتَنْكِفاً وَلا مُسْتَكْبِراً بَلْ أنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ».
8 ـ تَشَهُّد
(مسأله 1126) نمازگزار باید در ركعت دوم تمام نمازهای واجب و مستحب و ركعت سوم نماز مغرب و ركعت چهارم نمازهای ظهر، عصر و عشا، بعد از سجده دوم بنشیند و در حال آرام بودن بدن تشهّد بخواند، یعنی بگوید: «أَشْهَدُ أن لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَریكَ لَهُ وَأشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد.»
(مسأله 1127) كلمات تشهّد باید به عربی صحیح و به نحوی كه معمول است پشت سر هم گفته شوند.
(مسأله 1128) اگر نمازگزار تشهّد را عمداً ترك كند، نمازش باطل است; و اگر تشهّد را فراموش كند و بایستد و پیش از ركوع به خاطر آورد كه تشهّد را نخوانده، باید بنشیند وتشهّد را بخواند و دوباره بایستد و آنچه باید در آن ركعت خوانده شود را بخواند و نماز را تمام كند، و بنابر احتیاط واجب برای ایستادن بی جا دو سجده سهو به جا آورد. و اگر در ركوع یا بعد از آن به خاطر آورد، باید نماز را تمام كند و بعد از سلام نماز، تشهّد را قضا كند، و بنابر احتیاط واجب برای تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1129) مستحب است در حال تشهّد روی ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد و پیش از تشهّد بگوید: «أَلْحَمْدُ لِلّهِ» یا بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللّهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَخَیْرُ الاَْسْماءِ لِلّهِ» و نیز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد و انگشتان را به یكدیگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد بگوید: «وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ».
(مسأله 1130) مستحب است زنها در وقت خواندن تشهّد، رانها را به هم بچسبانند.
9 ـ سلام نماز
(مسأله 1131) بعد از تشهّد ركعت آخر نماز، مستحب است نمازگزار در حالی كه نشسته و بدنش آرام است به عربی صحیح بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ
[186]
وَبَرَكاتُهُ» و بعد از آن یا بدون گفتن آن واجب است یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ» و احوط استحبابی آن است كه «وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ» را نیز اضافه نماید; و یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ» گرچه در این صورت، گفتن «اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ» احتیاطاً واجب است.
(مسأله 1132) اگر سلام نماز را عمداً ترك كند، نمازش باطل است; و اگر آن را فراموش كند و هنگامی به خاطر آورد كه موالات و صورت نماز به هم نخورده و كاری هم كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند ـ مثل پشت به قبله كردن ـ انجام نداده، باید سلام را بگوید و نماز او صحیح است.
(مسأله 1133) اگر سلام نماز را فراموش كند و هنگامی به خاطر آورد كه صورت نماز به هم خورده است، چنانچه پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند ـ مثل پشت به قبله كردن ـ انجام نداده باشد، سلام را بگوید و نمازش صحیح است; و اگر پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد، كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند انجام داده باشد، بنابر احتیاط نماز او باطل است، گرچه صحیح بودن آن خالی از قوّت نیست لذا احتیاطاً دو سجده سهو بجا آورد و نـماز را دوبـاره بـخواند. و اگر كاری را كه فقط عمدی آن نماز را باطل می كند از روی سهو انجام داده باشد ـ مثلاً حرف زده باشد ـ سلام نماز را بگوید و دو سجده سهو انجام دهد.
10 ـ ترتیب
(مسأله 1134) نمازگزار باید اجزاء و واجبات نماز را به همان ترتیبی كه گفته شده بجا آورد پس اگر عمداً ترتیب نماز را به هم بزند، مثلاً سوره را پیش از حمد بخواند یا سجده را پیش از ركوع بجا آورد، نمازش باطل می شود.
(مسأله 1135) اگر ركنی از نماز را فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد، مثلاً پیش از آن كه ركوع كند دو سجده نماید، نماز باطل است.
(مسأله 1136) اگر ركنی را فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و ركن نیست بجا آورد، مثلاً پیش از آن كه دو سجده كند تشهّد بخواند، باید ركن را بجا آورد و آنچه را سهواً پیش از آن خوانده دوباره بخواند.
[187]
(مسأله 1137) اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد، مثلاً حمد را فراموش كند و مشغول ركوع شود، نماز او صحیح است.
(مسأله 1138) اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و آن نیز ركن نیست بجا آورد، مثلاً حمد را فراموش كند و سوره را بخواند، چنانچه مشغول ركن بعد شده باشد، مثلاً در ركوع به خاطر آورد كه حمد را نخوانده، باید بگذرد و نماز او صحیح است; و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آنچه را فراموش كرده، مثلاً حمد را، بجا آورد و بعد از آن چیزی را كه سهواً جلوتر خوانده مثلاً سوره را، دوباره بخواند.
(مسأله 1139) اگر سجده اوّل را به گمان این كه سجده دوم است یا سجده دوم را به گمان این كه سجده اوّل است بجا آورد، نماز صحیح است و سجده اوّل او سجده اوّل و سجده دوم او سجده دوم حساب می شود.
11 ـ موالات
(مسأله 1140) انسان باید نماز را با موالات بخواند، یعنی اعمال نماز مانند ركوع، سجده و تشهّد را پشت سر هم بجا آورد، و چیزهایی را كه در نماز می خواند، به گونه ای كه معمول است پشت سر هم بخواند و اگر به قدری بین آنها فاصله بیندازد كه نگویند نماز می خواند، نمازش باطل است.
(مسأله 1141) اگر در نماز سهواً بین حرفها یا كلمات فاصله بیندازد و فاصله به قدری نباشد كه صورت نماز از بین برود، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن حرفها یا كلمات را به نحو معمول بخواند; و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1142) طولانی كردن ركوع و سجود و خواندن سوره های بزرگ، موالات را به هم نمی زند.
قُنوت
(مسأله 1143) در تمام نمازهای واجب و مستحب، پیش از ركوع ركعت دوم مستحب است قنوت بخوانند; و در نماز «وتر» با آن كه یك ركعت می باشد، خواندن قنوت پیش از
[188]
ركوع مستحب است. و نماز جمعه در هر ركعت یك قنوت دارد; و نماز آیات پنج قنوت و نماز عید فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت و در ركعت دوم چهار قنوت دارد.
(مسأله 1144) اگر بخواهد قنوت بخواند، به احتیاط واجب باید دستها را بلند كند و مستحب است دستها را تا مقابل صورت بلند نماید و كف دستها را رو به آسمان قرار دهد و به قصد رجاء، انگشتان دستها، به جز شست، را به هم بچسباند و هر دو كف دست را پهلوی هم و متّصل به یكدیگر قرار دهد و نگاهش هنگام قنوت به كف دستهایش باشد.
(مسأله 1145) در قنوت هر ذكری بگوید، اگرچه یك «سُبْحانَ اللهِ» باشد، كافی است، و بهتر است بگوید: «لا إلهَ إلاَّ اللهُ الْحَلیمُ الْكَریمُ، لا إلهَ إلاَّ اللهُ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الاْرَضینِ السَّبْعِ وَما فیهِنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ».
(مسأله 1146) مستحب است نمازگزار قنوت را بلند بخواند ولی، برای كسی كه نماز را به جماعت می خواند ـ اگر امام جماعت صدای او را بشنود ـ بلند خواندن قنوت مستحب نیست.
(مسأله 1147) اگر عمداً قنوت نخواند، قضا ندارد ولی، اگر فراموش كند و پیش از آن كه به اندازه ركوع خم شود به خاطر آورد، مستحب است بایستد و بخواند; و اگر در ركوع به خاطر آورد، مستحب است بعد از ركوع قضا كند; و اگر در سجده به خاطر آورد، مستحب است بعد از سلام نماز آن را قضا نماید.
اوّل: نیّت، دوم: تكبیرةُ الاِحرام (یعنی گفتن «اَللهُ اَكْبَر» در اوّل نماز)، سوم: قیام (یعنی ایستادن)، چهارم: قرائت، پنجم: ذكر، ششم: ركوع، هفتم: سجود، هشتم: تشهّد، نهم: سلام، دهم: ترتیب، یازدهم: موالات (یعنی پی در پی بودن اجزای نماز).
(مسأله 962) بعضی از واجبات نماز ركن هستند; یعنی اگر انسان آنها را عمداً یا سهواً بجا نیاورد یا در نماز اضافه كند، نماز باطل می شود. و بعضی دیگر ركن نیستند; یعنی اگر عمداً كم یا زیاد شوند، نماز باطل می شود و چنانچه سهواً كم یا زیاد گردند نماز باطل نمی شود. پنج چیز ركن نماز هستند:
اوّل: نیّت. دوم: تكبیرةُ الاِحرام. سوم: قیام در هنگام گفتن تكبیرةُ الاِحرام وقیام متّصل به ركوع (یعنی ایستادن پیش از ركوع). چهارم: ركوع. پنجم: دو سجده.
[163]
1 ـ نیّت
(مسأله 963) انسان باید نماز را به نیّت قربت، یعنی برای انجام فرمان خداوند بجا آورد. و لازم نیست نیّت را از قلب خود بگذراند یا مثلاً به زبان بگوید كه چهار ركعت نماز ظهر می خوانم قربةً إلی الله.
(مسأله 964) اگر در نماز ظهر یا در نماز عصر نیّت كند كه چهار ركعت نماز می خواند و معیّن نكند ظهر است یا عصر، نماز او باطل است. و نیز كسی كه مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد آن نماز قضا یا نماز ظهر را بخواند، باید نمازی را كه می خواند در نیّت معیّن كند.
(مسأله 965) انسان باید از اوّل تا آخر نماز به نیّت خود باقی باشد; پس اگر در بین نماز به گونه ای غافل شود كه اگر بپرسند: «چه می كنی؟» نداند چه بگوید، نمازش باطل است.
(مسأله 966) انسان فقط باید برای انجام دستور خداوند یكتا نماز بخواند، پس نماز كسی كه ریا كند، یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخواند باطل است، خواه فقط برای مردم باشد یا هم خدا و هم مردم را در نظر بگیرد.
(مسأله 967) اگر قسمتی از نماز را نیز برای غیر خدا بجا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت مثل حمد و سوره واجب باشد و چه مانند قنوت مستحب باشد، بلكه اگر تمام نماز را برای خدا بجا آورد ولی، برای نشان دادن به مردم در جای مخصوصی مثل مسجد یا در وقت مخصوصی مثل اوّل وقت یا به طرز مخصوصی مثلاً با جماعت نماز بخواند، نماز او باطل است.
2 ـ تَكبیرةُ الإحرام
(مسأله 968) گفتن «اَللهُ اَكْبَر» در اوّل هر نماز، واجب و «ركن» است و باید حروف «اَلله» و «اَكْبَر» و دو كلمه «اَللهُ اَكْبَر» را پشت سر هم بگوید; و نیز باید این دو كلمه به عربی صحیح گفته شوند; و اگر به عربی غلط بگوید یا مثلاً ترجمه آن را به فارسی بگوید صحیح نیست.
(مسأله 969) احتیاط واجب آن است كه تكبیرة الاحرام نماز را به چیزی كه پیش از
[164]
آن می خواند، مثلاً به اقامه یا به دعایی كه پیش از تكبیر می خواند نچسباند.
(مسأله 970) اگر انسان بخواهد «اَللهُ اَكْبَر» را به چیزی كه بعد از آن می خواند، مثلاً به «بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» بچسباند، باید «ر» اكبر را ضمّه بدهد ـ یعنی بگوید اَكْبَرُ ـ .
(مسأله 971) هنگام گفتن تكبیرة الاحرام، بدن باید آرام باشد و اگر عمداً در حالی كه بدن او حركت دارد تكبیرة الاحرام را بگوید، باطل است. و چنانچه سهواً حركت كند، بنابر احتیاط واجب باید اوّل عملی كه نماز را باطل می كند انجام دهد و دوباره تكبیر بگوید.
(مسأله 972) نمازگزار باید تكبیر، حمد، سوره، ذكر و دعا را به گونه ای بخواند كه خودش بشنود، و اگر به واسطه سنگینی یا ناشنوایی گوش یا سر و صدای زیاد نمی شنود، باید به نحوی بگوید كه اگر مانعی نباشد بشنود.
(مسأله 973) كسی كه لال است یا زبان او مرضی دارد كه نمی تواند «اَللّهُ اَكْبَر» را درست بگوید، باید به هر نحو كه می تواند بگوید، و اگر هیچ نمی تواند بگوید، باید در قلب خود بگذراند و برای تكبیر اشاره كند و اگر می تواند، زبانش را نیز حركت دهد.
(مسأله 974) مستحب است بعد از تكبیرة الاحرام بگوید: «یا مُحْسِنُ قَدْ أتاكَ الْمُسیءُ وَقَدْ أمَرْتَ الْمُحْسِنَ أنْ یَتَجَاوَزَ عَنِ الْمُسیءِ، أنْتَ الْمُحْسِنُ وَأنَا الْمُسیءُ، بِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَتَجاوَزْ عَنْ قَبیحِ ما تَعْلَمُ مِنّی» یعنی: «ای خدایی كه به بندگان احسان می كنی، بنده گنهكار به در خانه تو آمده و تو امر كرده ای كه نیكوكار از گنهكار بگذرد، تو نیكوكاری و من گناهكار، به حق محمد و آل محمد(صلی الله علیه وآله) رحمت خود را بر محمد و آل محمد بفرست و از بدی هایی كه می دانی از من سر زده بگذر.»
(مسأله 975) مستحب است هنگام گفتن تكبیر اوّل نماز و تكبیرهای بین نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد.
(مسأله 976) اگر شك كند كه تكبیرة الاحرام را گفته یا نه، چنانچه بعد از آن مشغول خواندن چیزی شده باشد، به شك خود اعتنا نكند و اگر چیزی نخوانده باشد، باید تكبیر را بگوید.
(مسأله 977) اگر بعد از گفتن تكبیرة الاحرام شك كند كه آن را صحیح گفته یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
[165]
3 ـ قیام (ایستادن)
(مسأله 978) قیام در هنگام گفتن تَكبیرةُ الاِحرام و قیام پیش از ركوع ـ كه آن را «قیام متّصل به ركوع» می گویند ـ ركن است ولی، قیام در هنگام خواندن حمد و سوره و قیام بعد از ركوع ركن نیست; و اگر كسی آن را از روی فراموشی ترك كند، نماز او صحیح است.
(مسأله 979) واجب است پیش از گفتن تكبیر و بعد از آن مقداری بایستد تا یقین كند كه در حال ایستادن تكبیر گفته است.
(مسأله 980) اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشیند و به خاطر آورد كه ركوع نكرده، باید بایستد و به ركوع رود; و اگر بدون این كه بایستد به حال خمیدگی به ركوع برگردد، چون قیام متصل به ركوع را بجا نیاورده، نماز او باطل است.
(مسأله 981) نباید هنگامی كه ایستاده است بدن را حركت دهد و به طرفی خم شود و به جایی تكیه كند ولی، اگر از روی ناچاری باشد یا در حال خم شدن برای ركوع پاها را حركت دهد، اشكال ندارد.
(مسأله 982) اگر هنگامی كه ایستاده از روی فراموشی بدن را حركت دهد یا به طرفی خم شود یا به جایی تكیه كند، اشكال ندارد، ولی اگر در قیام به هنگام گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متصل به ركوع از روی فراموشی نیز این اعمال را انجام دهد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
(مسأله 983) هنگام ایستادن باید هر دو پا روی زمین باشد ولی، لازم نیست سنگینی بدن روی هر دو پا باشد و اگر روی یك پا نیز باشد، اشكال ندارد.
(مسأله 984) اگر كسی كه می تواند درست بایستد، پاها را به قدری از هم فاصله دهد كه به حال ایستادن معمولی نباشد، نماز او باطل است.
(مسأله 985) اگر انسان در نماز بخواهد كمی جلو یا عقب رود یا كمی بدن را به طرف راست یا چپ حركت دهد، نباید چیزی بگوید، ولی «بِحَوْلِ اللهِ وَقُوَّتِهِ أَقُومُ وَأَقْعُدُ» را باید در حال برخاستن بگوید و در هنگام گفتن ذكرهای واجب نیز، بدن باید بی حركت باشد; بلكه احتیاط واجب آن است كه در هنگام گفتن ذكرهای مستحبّی نماز نیز، بدنش آرام باشد.
(مسأله 986) اگر در حال حركت بدن ذكر بگوید، مثلاً هنگام رفتن به ركوع یا سجده
[166]
تكبیر بگوید، چنانچه آن را به قصد ذكری كه در نماز دستور داده اند بگوید، باید نماز را دوباره بخواند و اگر به این قصد نگوید بلكه بخواهد ذكری گفته باشد، نماز صحیح است.
(مسأله 987) حركت دادن دست و انگشتان در هنگام خواندن حمد اشكال ندارد، اگرچه احتیاط مستحب آن است كه آنها را نیز حركت ندهد.
(مسأله 988) اگر هنگام خواندن حمد و سوره یا تسبیحات، بی اختیار به قدری حركت كند كه از حال آرام بودن خارج شود، احتیاط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.
(مسأله 989) اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شود، باید بنشیند و اگر از نشستن نیز عاجز شود، باید بخوابد، ولی تا بدن آرام نگرفته، نباید چیزی بخواند.
(مسأله 990) انسان تا می تواند ایستاده نماز بخواند نباید بنشیند، مثلاً كسی كه در هنگام ایستادن، بدنش حركت می كند یا مجبور است به چیزی تكیه دهد یا بدنش را كج كند یا خم شود یا پاها را بیشتر از معمول از هم فاصله دهد، باید به هر نحوی كه می تواند ایستاده نماز بخواند ولی، اگر به هیچ صورت، حتّی مثل حال ركوع نیز نتواند بایستد، باید راست بنشیند و نشسته نماز بخواند.
(مسأله 991) انسان تا می تواند بنشیند نباید خوابیده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشیند، باید به هر نحو كه می تواند بنشیند و اگر به هیچ صورت نتواند بنشیند، باید به گونه ای كه در احكام قبله گفته شد، به پهلوی راست بخوابد و اگر نتواند، به پهلوی چپ بخوابد و اگر آن نیز ممكن نباشد، به گونه ای به پشت بخوابد كه كف پاهای او رو به قبله باشد.
(مسأله 992) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد و ركوع را ایستاده بجا آورد، باید بایستد و از حال ایستاده به ركوع رود، و اگر نتواند، باید ركوع را نیز نشسته بجا آورد.
(مسأله 993) اگر كسی كه خوابیده نماز می خواند در بین نماز بتواند بنشیند، باید مقداری را كه می تواند نشسته بخواند; و نیز اگر می تواند بایستد، باید مقداری را كه می تواند ایستاده بخواند ولی، تا بدن آرام نگرفته، نباید چیزی بخواند.
(مسأله 994) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند در بین نماز بتواند بایستد، باید
[167]
مقداری را كه می تواند ایستاده بخواند ولی، تا بدن آرام نگرفته، نباید چیزی بخواند.
(مسأله 995) كسی كه می تواند بایستد، اگر بترسد كه به واسطه ایستادن مریض شود یا ضرری به او برسد، می تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن نیز بترسد، می تواند خوابیده نماز بخواند و در آخر وقت بر اساس وظیفه خود عمل كند.
(مسأله 996) اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تأخیر بیندازد.
(مسأله 997) مستحب است نمازگزار در حال ایستادن بدن را راست نگهدارد، شانه ها را پایین بیندازد، دستها را روی رانها بگذارد، انگشتان را به هم بچسباند، جای سجده را نگاه كند، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد، باخضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد; و اگر مرد است، پاها را سه انگشتِ باز تا یك وجب فاصله دهد، و اگر زن است، پاها را به یكدیگر بچسباند.
4 ـ قرائت
(مسأله 998) در ركعت اوّل و دوم نمازهای واجب شبانه روزی، انسان باید نخست سوره حمد و بعد از آن یك سوره كامل بخواند.
(مسأله 999) اگر وقت نماز تنگ باشد یا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند، مثلاً بترسد كه اگر سوره را بخواند دزد یا درنده یا چیز دیگری به او صدمه بزند، نباید سوره را بخواند. و در حال بیماری و همچنین اگر در كاری عجله داشته باشد می تواند سوره را نخواند.
(مسأله 1000) اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند، نماز او باطل است. و اگر سهواً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن به خاطر آورد، باید سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اوّل بخواند.
(مسأله 1001) اگر حمد و سوره یا یكی از آنها را فراموش كند و بعد از رسیدن به ركوع بفهمد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1002) اگر پیش از آن كه برای ركوع خم شود بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده، باید بخواند; و اگر بفهمد سوره را نخوانده، باید فقط سوره را بخواند; ولی اگر
[168]
بفهمد حمد تنها را نخوانده، باید اوّل حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند; و نیز اگر خم شود و پیش از آن كه به ركوع برسد، بفهمد حمد و سوره یا سوره تنها یا حمد تنها را نخوانده، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.
(مسأله 1003) اگر یكی از چهار سوره ای را كه آیه سجده دارد ـ یعنی سوره های: سجده، فصّلت، نجم و علق ـ عمداً در نماز بخواند، نمازش باطل است.
(مسأله 1004) اگر سهواً مشغول خواندن سوره ای شود كه سجده واجب دارد، چنانچه پیش از رسیدن به آیه سجده بفهمد، باید آن سوره را رها كند و سوره دیگری بخواند و اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد، باید در بین نماز با اشاره، سجده آن را بجا آورد و به همان سوره كه خوانده اكتفا نماید.
(مسأله 1005) اگر در نماز آیه سجده را بشنود و با اشاره سجده كند، نماز او صحیح است و باید بعد از نماز نیز سجده را به نحو متعارف بجا آورد.
(مسأله 1006) در نماز مستحبّی خواندن سوره لازم نیست، اگرچه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد; ولی در بعضی از نمازهای مستحبّی مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصی دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، باید همان سوره را بخواند.
(مسأله 1007) در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اوّل بعد از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقین را بخواند. و اگر مشغول یكی از آنها شود، بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگری بخواند.
(مسأله 1008) اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره توحید ـ «قل هو الله أحد» ـ یا سوره كافرون ـ «قل یا أیّها الكافرون» ـ شود، نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگری بخواند. ولی اگر در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه از روی فراموشی به جای سوره جمعه یا منافقین یكی از این دو سوره را بخواند، تا به نصف نرسیده می تواند آن را رها كند و سوره «جمعه» یا «منافقین» را بخواند.
(مسأله 1009) اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره «قل هو الله أحد» یا سوره «قل یا أیّها الكافرون» را بخواند، اگرچه به نصف نرسیده باشد، بنابر احتیاط
[169]
واجب نمی تواند رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.
(مسأله 1010) اگر در نماز، غیر از سوره «قل هو الله أحد» و «قل یا أیّها الكافرون» سوره دیگری بخواند، تا به نصف نرسیده می تواند آن را رها كند و سوره دیگری بخواند.
(مسأله 1011) دو سوره «فیل» و «قریش» و نیز دو سوره «الضحّی» و «انشراح» با هم در نماز یك سوره محسوب می شوند و باید با همان ترتیبی كه در قرآن آمده و با گفتن «بِسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» برای هر كدام خوانده شوند.
(مسأله 1012) هر سوره ای را كه نمازگزار بخواهد بخواند، بنابر احتیاط واجب باید «بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» آن را به نیّت همان سوره بگوید، پس نمی تواند اوّل «بِسمِ اللهِ الرَّحمن الرَّحیمِ» را بگوید و بعد سوره را انتخاب نماید و یا آن را به قصد سوره ای بگوید و سوره دیگری را بخواند.
(مسأله 1013) اگر مقداری از سوره را فراموش كند یا از روی ناچاری، مثلاً به واسطه تنگی وقت یا جهت دیگری نتواند آن را تمام نماید، می تواند آن سوره را رها كند و سوره دیگری را بخواند، اگرچه از نصف گذشته باشد یا سوره ای كه می خوانده، «قل هو الله أحد» یا «قل یا أیّها الكافرون» باشد.
(مسأله 1014) بر مرد واجب است حمد و سوره نمازهای صبح، مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نمازهای ظهر و عصر را آهسته بخوانند.
(مسأله 1015) مرد باید در نمازهای صبح، مغرب و عشا مراقب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آنها را بلند بخواند.
(مسأله 1016) ملاك در بلند و آهسته بودن صدا، تشخیص عرف و نیز دارای جوهره بودن آن است; بنابر این اگر صدا به اندازه ای آهسته باشد كه تنها خود او بشنود و به نظر مردم بلند به حساب نیاید ـ هر چند جوهره داشته باشد ـ كافی نیست; و نیز اگـر صـدای او جوهـره نداشته باشد ـ اگرچه دیگران هم بشنوند ـ آهسته محسوب می شود; و در جاهایی كه باید بلند خوانده شود، كفایت نمی كند.
(مسأله 1017) زن می تواند حمد و سوره نمازهای صبح، مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخواند ولی، اگر نامحرم صدای او را بشنود، بنابر احتیاط واجب باید آهسته بخواند.
(مسأله 1018) اگر نمازگزار در جایی كه باید نماز را بلند خواند، عمداً آهسته بخواند
[170]
یا در جایی كه باید آهسته خواند، عمداً بلند بخواند، نماز او باطل است. ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد، صحیح است. و اگر در بین خواندن حمد و سوره نیز بفهمد كه اشتباه كرده، لازم نیست مقداری را كه خوانده دوباره بخواند.
(مسأله 1019) اگر كسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدای خود را بلند كند، مثل آن كه با فریاد بخواند، نماز او باطل است.
(مسأله 1020) انسان باید نماز را یاد بگیرد كه غلط نخواند و اگر كسی كه به هیچ صورت نمی تواند صحیح آن را یاد بگیرد، در خواندن حمد و سوره اشكال داشته باشد و خواندن با جماعت برای او مشقّت زیاد نداشته باشد، به احتیاط واجب باید با جماعت بخواند، و در غیر حمد و سوره، باید به هر نحوی كه می تواند بخواند.
(مسأله 1021) كسی كه حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را به خوبی نمی داند و می تواند یاد بگیرد، چنانچه وقت نماز وسعت داشته باشد، باید یاد بگیرد; و اگر وقت تنگ باشد، بنابر احتیاط واجب در صورتی كه ممكن باشد، باید نماز خود را به جماعت بخواند.
(مسأله 1022) احتیاط واجب آن است كه برای یاد دادن واجبات نماز مزد نگیرند، ولی برای تعلیم مستحبّات آن اشكال ندارد.
(مسأله 1023) اگر یكی از كلمات حمد یا سوره را نداند یا عمداً آن را نگوید یا به جای یك حرف، حرف دیگری بگوید، مثلاً به جای حرف «ض» حرف «ظ» بگوید، یا جایی كه باید بدون كسره و فتحه خوانده شود، كسره و فتحه بدهد یا تشدید را نگوید، نماز او باطل است.
(مسأله 1024) اگر انسان كلمه ای را صحیح بداند و در نماز به همان نحو بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده، لازم نیست دوباره نماز را بخواند و یا اگر وقت گذشته، آن را قضا نماید.
(مسأله 1025) اگر كسره و فتحه كلمه ای را نداند، باید یاد بگیرد، ولی اگر كلمه ای را كه وقف كردن آخر آن جایز است همیشه وقف كند، یاد گرفتن كسره و فتحه آن لازم نیست; و نیز اگر نداند مثلاً كلمه ای با «س» است یا با «ص»، باید یاد بگیرد و چنانچه دو نوع یا بیشتر بخواند ـ مثل آن كه در «اِهْدِنا الصِّراطَ المُسْتَقیم»، مستقیم را یك مرتبه با سین و یك مرتبه با صاد بخواند ـ نماز او باطل است، مگر آن كه در كلمه ای هر دو نوع قرائت
[171]
شده باشد و به امید رسیدن به واقع بخواند.
(مسأله 1026) اگر در كلمه ای «واو» باشد و حرف قبل از «واو» در آن كلمه ضمّه داشته باشد و حرف بعد از «واو» در آن كلمه «همزه» باشد ـ مثل كلمه «سُوْء» ـ بهتر است آن «واو» را مدّ بدهد، یعنی آن را بكشد; و همچنین اگر در كلمه ای «الف» باشد و حرف قبل از «الف» در آن كلمه فتحه داشته باشد و حرف بعد از «الف» در آن كلمه «همزه» باشد ـ مثل كلمه «جاءَ» ـ بهتر است «الف» آن را بكشد; و نیز اگر در كلمه ای «یاء» باشد و حرف پیش از «یاء» در آن كلمه كسره داشته باشد و حرف بعد از «یاء» در آن كلمه همزه باشد ـ مثل كلمه «جِیْءَ» ـ بهتر آن است «یاء» را با مدّ بخواند; و اگر بعد از این «واو» و «الف» و «یاء»، به جای «همزه» حرف ساكنی ـ یعنی حرفی كه كسره و فتحه و ضمه ندارد ـ باشد، باز هم بهتر آن است این سه حرف را با مدّ بخواند، مثلاً در «ولاَ الضّالّین» كه بعد از «الف» حرف «لام» ساكن است، بهتر آن است كه «الف» را با مدّ بخواند.
(مسأله 1027) احتیاط واجب آن است كه در نماز «وقف به حركت» و «وصل به سكون» ننماید. و معنی وقف به حركت آن است كه فتحه، كسره یا ضمه آخر كلمه ای را بگوید و بین آن كلمه و كلمه بعد آن فاصله دهد، مثلاً بگوید: «اَلرَّحْمنِ الرَّحیمِ» و میم «الرَّحْیمِ» را كسره بدهد و بعد قدری فاصله دهد و بگوید: «مالكِ یَوْمِ الدِّین». و معنی وصل به سكون آن است كه كسره، فتحه یا ضمه كلمه ای را نگوید و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند، مثل آن كه بگوید: «اَلرَّحْمنِ الرَّحیمْ» و میم «الرحیم» را كسره ندهد و فوراً «مالِكِ یَوْمِ الدِّین» را بگوید.
(مسأله 1028) هرگاه شك كند كه آیه یا كلمه ای را درست گفته یا نه، اگر به خواندن چیزی كه بعد از آن است مشغول نشده باشد، باید آن آیه یا كلمه را به نحو صحیح به قصد قربت مطلقه بگوید. و اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول شده باشد، چنانچه آن چیز ركن باشد، مثل آن كه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند. و اگر ركن نباشد، مثلاً هنگام گفتن «اَللهُ الصَّمَد» شك كند كه «قُلْ هُوَ اللهُ اَحَد» را درست گفته یا نه، بنابر احتیاط واجب باید آن را به نحو صحیح بگوید; و اگر چند مرتبه نیز شك كند، می تواند چند بار بگوید; اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگوید، بنابر احتیاط واجب باید نماز خود را دوباره بخواند.
(مسأله 1029) مستحب است در ركعت اوّل پیش از خواندن حمد بگوید: «اَعُوذُ بِاللهِ
[172]
مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ» و در ركعت اوّل و دوم نماز ظهر و عصر «بِسْمِ الله الرَّحمنِ الرَّحیم» را بلند بگوید و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف كند; یعنی آن را به آیه بعد نچسباند، و در حال خواندن حمد و سوره، به معنای آیه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت می خواند، بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادی می خواند، بعد از آن كه حمد خود او تمام شد بگوید: «اَلحَمْدُ للهِ رَبِّ العالَمین» و بعد از خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ»، یك یا دو یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبِّی» یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبُّنا» بگوید، و بعد از خواندن سوره كمی صبر كند، بعد تكبیر پیش از ركوع را بگوید یا قنوت را بخواند.
(مسأله 1030) مستحب است در تمام نمازها، در ركعت اوّل سوره «إِنّا أَنْزَلناهُ» و در ركعت دوم سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» را بخواند.
(مسأله 1031) مكروه است انسان در هیچ یك از نمازهای یك شبانه روز، سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» را نخواند.
(مسأله 1032) خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» به یك نفس مكروه است.
(مسأله 1033) مكروه است سوره ای را كه در ركعت اوّل خوانده در ركعت دوم نیز بخواند ولی، اگر سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» را در هر دو ركعت بخواند، مكروه نیست.
5 ـ ذكر
(مسأله 1034) نمازگزار می تواند در ركعت سوم و چهارم نماز، فقط یك حمد بخواند یا سه مرتبه «تسبیحات اربعه» را بگوید، یعنی سه مرتبه بگوید: «سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ للهِ وَلا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ» و احتیاط آن است كه كمتر از سه مرتبه نگوید و می تواند در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید و بهتر است در هر دو ركعت تسبیحات بخواند.
(مسأله 1035) در تنگی وقت باید تسبیحات اربعه را یك مرتبه بگوید.
(مسأله 1036) بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات اربعه را آهسته بخوانند.
(مسأله 1037) اگر در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنابر احتیاط واجب باید «بسم الله» آن را نیز آهسته بگوید.
(مسأله 1038) كسی كه نمی تواند تسبیحات اربعه را یاد بگیرد یا درست بخواند، باید
[173]
در ركعت سوم و چهارم سوره حمد را بخواند.
(مسأله 1039) اگر در دو ركعت اوّل نماز به گمان این كه دو ركعت آخر است تسبیحات اربعه را بگوید، چنانچه پیش از ركوع بفهمد، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع یا بعد از ركوع بفهمد، نمازش صحیح است.
(مسأله 1040) اگر در دو ركعت آخر نماز به گمان این كه در دو ركعت اوّل است، حمد بخواند یا در دو ركعت اوّل نماز با این كه گمان می كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند، چه پیش از ركوع بفهمد چه بعد از آن، نمازش صحیح است.
(مسأله 1041) اگر در ركعت سوم یا چهارم بخواهد حمد بخواند ولی، تسبیحات به زبانش بیاید یا بخواهد تسبیحات بخواند، ولی حمد به زبانش بیاید، باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند ولی، اگر عادت او خواندن چیزی بوده كه به زبانش آمده و در خزانه قلبش آن را قصد داشته، می تواند همان را تمام كند و نمازش صحیح است.
(مسأله 1042) اگر كسی كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم نماز تسبیحات اربعه بخواند بدون قصد مشغول خواندن حمد شود، باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات اربعه را بخواند.
(مسأله 1043) در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات اربعه استغفار كند، مثلاً بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَأَتُوبُ إلَیْهِ» یا بگوید: «أَللّهُمَّ اغْفِرْ لِی» و اگر به گمان آن كه حمد یا تسبیحات را گفته مشغول گفتن استغفار شود و شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا نماید; ولی اگر نمازگزار پیش از خم شدن برای ركوع در حالی كه مشغول گفتن استغفار نیست، شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید حمد یا تسبیحات اربعه را بخواند.
(مسأله 1044) اگر در ركوع ركعت سوم یا چهارم شك كند كه حمد یا تسبیحات اربعه را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند، اما اگر در حال رفتن به ركوع شك كند، اگر به حد ركوع نرسیده باشد، باید حمد یا تسبیحات اربعه را بخواند.
6 ـ ركوع
(مسأله 1045) نمازگزار در هر ركعت بعد از قرائت یا تسبیحات اربعه و یا قنوت باید
[174]
به اندازه ای خم شود كه بتواند دست ها را به زانو بگذارد و این عمل را «ركوع» می گویند.
(مسأله 1046) اگر به اندازه ركوع خم شود ولی، دستها را به زانو نگذارد، اشكال ندارد.
(مسأله 1047) هرگاه ركوع را به نحو غیر معمول بجا آورد، مثلاً به چپ یا راست خم شود، اگرچه دستهای او به زانو برسند، صحیح نیست.
(مسأله 1048) خم شدن باید به قصد ركوع باشد، پس اگر به قصد كار دیگری، مثلاً برای كشتن حیوانی خم شود، نمی تواند آن را ركوع حساب كند بلكه، باید بایستد و دوباره برای ركوع خم شود و به واسطه این عمل، ركن زیاد نشده و نماز باطل نمی شود.
(مسأله 1049) كسی كه دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد، مثلاً دست او به قدری بلند است كه اگر كمی خم شود، به زانو می رسد یا زانوی او به قدری پایین تر از حدّ معمول مردم دیگر است كه باید خیلی خم شود تا دستش به زانو برسد، باید به اندازه معمول خم شود.
(مسأله 1050) كسی كه نشسته ركوع می كند، باید به قدری خم شود كه صورت او مقابل زانوها برسد و بهتر است به قدری خم شود كه صورت نزدیك جای سجده برسد.
(مسأله 1051) انسان هر ذكری در ركوع بگوید كافی است ولی، احتیاط واجب آن است كه به قدر سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رَبّیَِ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» كمتر نباشد.
(مسأله 1052) ذكر ركوع باید به دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود و مستحب است «سُبْحانَ رَبّیَِ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه و بلكه بیشتر بگویند.
(مسأله 1053) باید بدن در ركوع به مقدار ذكر واجب آرام باشد; و در ذكر مستحب نیز اگر آن را به قصد ذكری كه برای ركوع دستور داده اند بگوید، بنابر احتیاط واجب آرام بودن بدن لازم است.
(مسأله 1054) اگر هنگامی كه ذكر واجب ركوع را می گوید بی اختیار به قدری حركت كند كه بدن از حال آرام بودن خارج شود، باید بنابر احتیاط واجب، بعد از آرام گرفتن بدن دوباره ذكر را بگوید ولی، اگر كمی حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود یا انگشتان را حركت دهد، اشكال ندارد.
(مسأله 1055) اگر پیش از آن كه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گیرد عمداً ذكر
[175]
ركوع را بگوید، نماز او باطل است.
(مسأله 1056) اگر پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد، نماز او باطل است; و اگر سهواً سر بردارد، چنانچه پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود به خاطر آورد كه ذكر ركوع را تمام نكرده، باید در حال ركوع و با آرامش بدن دوباره ذكر را بگوید; و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد به خاطر آورد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1057) اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتی كه بتواند پیش از آن كه از حدّ ركوع خارج شود ذكر را بگوید، باید در آن حال تمام كند و اگر نتواند، در حال برخاستن ذكر را به قصد رجاء بگوید.
(مسأله 1058) اگر به واسطه بیماری و مانند آن در ركوع آرام نگیرد، نماز صحیح است ولی، باید پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود، به مقدار ذكر واجب; یعنی «سُبْحانَ رَبّیَِ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ الله» ذكر بگوید.
(مسأله 1059) اگر نتواند به اندازه ركوع خم شود، باید به چیزی تكیه دهد و ركوع كند; و اگر هنگامی كه تكیه داده نیز نتواند به نحو معمول ركوع كند، باید به هر اندازه كه می تواند خم شود; و اگر هیچ نتواند خم شود، باید هنگام ركوع بنشیند و نشسته ركوع كند; و احتیاط واجب آن است كه نماز دیگری نیز بخواند و برای ركوع آن با سر اشاره نماید.
(مسأله 1060) اگر كسی كه می تواند ایستاده نماز بخواند در حال ایستاده یا نشسته نتواند ركوع كند، باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره كند; و اگر نتواند اشاره كند، باید به نیّت ركوع چشمها را ببندد و ذكر آن را بگوید و به نیّت برخاستن از ركوع، چشمها را باز كند; و اگر از این عمل نیز عاجز باشد، باید در قلب خود نیّت ركوع كند و ذكر آن را بگوید.
(مسأله 1061) كسی كه نمی تواند ایستاده یا نشسته ركوع كند و برای ركوع فقط می تواند در حالی كه نشسته است كمی خم شود یا در حالی كه ایستاده است با سر اشاره كند، باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره نماید; و احتیاط واجب آن است كه نماز دیگری نیز بخواند و هنگام ركوع آن بنشیند و هر اندازه كه می تواند برای ركوع خم شود.
(مسأله 1062) اگر بعد از رسیدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن، سر بردارد و دو
[176]
مرتبه به قصد ركوع به اندازه ركوع خم شود، نماز او باطل است. و نیز اگر بعد از آن كه به اندازه ركوع خم شد و بدن آرام گرفت، به قصد ركوع به قدری خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد، بنابر احتیاط واجب نماز باطل است، و بهتر آن است كه نماز را تمام كند و دوباره از سر بخواند.
(مسأله 1063) بعد از تمام شدن ذكر ركوع باید راست بایستد و بعد از آن كه بدن آرام گرفت، به سجده رود; و اگر عمداً پیش از ایستادن یا پیش از آرام گرفتن بدن به سجده رود، نماز او باطل است.
(مسأله 1064) اگر ركوع را فراموش كند و پیش از آن كه به سجده برسد به خاطر آورد، باید بایستد و بعد به ركوع رود; و چنانچه به حالت خمیدگی به ركوع برگردد، نماز او باطل است.
(مسأله 1065) اگر نمازگزار بعد از آن كه پیشانی اش به زمین رسید به خاطر آورد كه ركوع نكرده، بنابر احتیاط واجب باید بایستد و ركوع را بجا آورد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
(مسأله 1066) مستحب است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده، تكبیر بگوید، و در ركوع زانوها را به طرف عقب دهد، پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوی پشت نگهدارد، بین دو قدم را نگاه كند، پیش از ذكر یا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ایستاد، در حال آرامش بدن بگوید: «سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».
(مسأله 1067) مستحب است زنها در ركوع دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به طرف عقب ندهند.
7 ـ سجود
(مسأله 1068) نمازگزار باید در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از ركوع دو سجده كند; و سجده آن است كه پیشانی و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمین بگذارد.
(مسأله 1069) لازم نیست تمام پیشانی روی زمین قرار گیرد بلكه، به اندازه ای كه
[177]
عرفاً سجده گفته شود كفایت می كند; و بنابر احتیاط، جای سجده نباید از مقدار یك بند انگشت كمتر باشد و بهتر است به مقدار یك درهم باشد; و اگر همین مقدار متفرق بوده ولی، مثل دانه های تسبیح به هم اتصال داشته باشد، اشكال ندارد.
(مسأله 1070) دو سجده روی هم یك «ركن» است و اگر كسی در نماز واجب عمداً یا از روی فراموشی هر دو را ترك كند یا دو سجده دیگر به آنها اضافه نماید، نماز او باطل است.
(مسأله 1071) اگر عمداً یك سجده را كم یا زیاد كند، نماز باطل می شود و اگر سهواً یك سجده را كم كند، حكم آن بعد گفته خواهد شد.
(مسأله 1072) اگر پیشانی را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نكرده است اگرچه اعضای دیگر سجده به زمین برسند ولی، اگر پیشانی را به زمین بگذارد و سهواً اعضای دیگر را به زمین نرساند یا سهواً ذكر نگوید، سجده صحیح است.
(مسأله 1073) ذكر سجده به احتیاط واجب «ذكر كبیر»; یعنی «سُبْحانَ رَبّیَِ الاْعْلی وَبِحَمْدِهِ» و یا «ذكر صغیر»; یعنی سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» می باشد; و مستحب است «سُبْحانَ رَبّیَِ الاْعْلی وَبِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.
(مسأله 1074) باید بدن در سجده به مقدار ذكر واجب آرام باشد و هنگام گفتن ذكر مستحب نیز، اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده اند بگوید، آرام بودن بدن لازم است.
(مسأله 1075) اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام بگیرد عمداً ذكر سجده را بگوید یا پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.
(مسأله 1076) اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد، سهواً ذكر سجده را بگوید و پیش از آن كه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده، باید دوباره در حال آرام بودن ذكر را بگوید.
(مسأله 1077) اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پیش از آرام گرفتن بدن ذكر راگفته یا پیش از آن كه ذكر سجده تمام شود سر برداشته، نماز او صحیح است.
(مسأله 1078) اگر به واسطه بیماری و مانند آن نتواند در سجده آرام بگیرد، نماز او صحیح است ولی، باید پیش از آن كه از حالت سجده خارج شود، ذكر واجب را بگوید.
[178]
(مسأله 1079) اگر هنگامی كه ذكر سجده را می گوید یكی از هفت عضو سجده را عمداً از زمین بردارد، نماز باطل می شود ولی، اگر هنگامی كه مشغول گفتن ذكر نیست غیر از پیشانی اعضای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد، اشكال ندارد.
(مسأله 1080) اگر پیش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد، نمی تواند دوباره به زمین بگذارد و باید آن را یك سجده حساب كند ولی، اگر اعضای دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذكر را بگوید.
(مسأله 1081) بعد از تمام شدن ذكر سجده اوّل، باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
(مسأله 1082) اگر در سجده اوّل مهر به پیشانی بچسبد و بدون این كه مهر را بردارد دوباره به سجده رود، اشكال دارد; بلكه نماز باطل است و باید اعاده كند.
(مسأله 1083) جای پیشانی نمازگزار باید از محل زانوهای او بیش از چهار انگشت بسته پست تر و بلندتر نباشد، بلكه احتیاط واجب آن است كه از جای انگشتانش نیز بیش از چهار انگشت بسته، پست تر و بلندتر نباشد.
(مسأله 1084) در زمین سراشیبی كه شیب آن درست معلوم نیست، احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی نمازگزار از جای انگشتان پا و سر زانوهای او بیش از چهار انگشت بسته، بلندتر نباشد.
(مسأله 1085) اگر پیشانی را سهواً به چیزی بگذارد كه از جای انگشتان پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندی آن به قدری باشد كه نگویند در حال سجده است، می تواند سر را بردارد و به چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بگذارد; و همچنین می تواند سر را از روی آن به روی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد. و اگر بلندی آن به قدری باشد كه بگویند در حال سجده است، احتیاط واجب آن است كه پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد. و اگر كشیدن پیشانی ممكن نباشد، بنابر احتیاط واجب باید پیشانی را بلند كند و بر موضعی كه بلندی زایدی ندارد بگذارد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
(مسأله 1086) نباید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می كند چیزی فاصله باشد، پس
[179]
اگر مهر به قدری چرك باشد كه پیشانی به خود مهر نرسد، سجده باطل است ولی، اگر مثلاً رنگ مهر تغییر كرده باشد، اشكال ندارد.
(مسأله 1087) اگر در حال سجده بفهمد چیزی مانند موی سر بین پیشانی و مهر فاصله شده، نباید پیشانی را بلند كند بلكه باید به هر شكل ممكن چیزی را كه فاصله شده برطرف نماید، مگر این كه به قدری كم باشد (مانند یك یا دو تار مو) كه مانع از تحقق سجده نباشد.
(مسأله 1088) در سجده باید كف دست را بر زمین بگذارد ولی، در حال ناچاری، گذاشتن پشت دست نیز مانعی ندارد; و اگر پشت دست نیز ممكن نباشد، باید مچ دست را بگذارد; و چنانچه آن را نیز نتواند، باید تا آرنج هر جا را كه می تواند بر زمین بگذارد; و اگر آن نیز ممكن نباشد، گذاشتن بازو كافی است.
(مسأله 1089) در سجده بنابر احتیاط واجب باید سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد. و اگر انگشتان دیگر پا یا روی پا را به زمین بگذارد یا به واسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمین نرسد، نماز باطل است.
(مسأله 1090) كسی كه مقداری از شست پای او بریده شده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد و اگر چیزی از آن نمانده باشد یا اگر مانده خیلی كوتاه باشد، باید بقیه انگشتان را بگذارد و اگر هیچ انگشتی در پا نداشته باشد، باید هر مقداری از پا را كه باقی مانده به زمین بگذارد.
(مسأله 1091) اگر به نحو غیر معمول سجده كند، مثلاً سینه و شكم را به زمین بچسباند، بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند; و همچنین اگر پاها را دراز كند، اگرچه هفت عضوی كه گفته شد به زمین برسند، باید نماز را دوباره بخواند.
(مسأله 1092) مهر یا چیز دیگری كه بر آن سجده می كند باید پاك باشد ولی، اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد یا یك طرف مهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاك آن بگذارد، اشكال ندارد.
(مسأله 1093) اگر در پیشانی دُمَل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن باشد باید با جای سالم پیشانی سجده كند و اگر ممكن نباشد، باید چیزی را كه سجده بر آن صحیح است را گود كند و دمل را در گودال و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد بر آن
[180]
بگذارد.
(مسأله 1094) اگر دُمَل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد، باید به یكی از دو طرف پیشانی سجده كند; و اگر ممكن نباشد به چانه; و اگر به چانه نیز ممكن نباشد، باید به هر جایی از صورت كه ممكن باشد سجده كند; و اگر به هیچ جای صورت ممكن نباشد، باید با جلوی سر سجده نماید.
(مسأله 1095) كسی كه نمی تواند پیشانی را به زمین برساند، باید تا اندازه ای كه می تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است روی چیز بلندی گذاشته و به گونه ای پیشانی را بر آن بگذارد كه بگویند سجده كرده است ولی، باید كف دستها و زانوها و انگشتان پاها را به نحو معمول به زمین بگذارد.
(مسأله 1096) كسی كه هیچ نمی تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره كند و اگر نتواند، باید با چشمها اشاره نماید و در هر دو صورت احتیاط واجب آن است كه اگر می تواند به قدری مهر را بلند كند كه پیشانی را بر آن بگذارد و اگر نمی تواند، احتیاط مستحب آن است كه مهر را بلند كند و به پیشانی بگذارد و اگر با سر یا چشمها نیز نمی تواند اشاره كند، باید در قلب نیّت سجده كند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن، برای سجده اشاره نماید.
(مسأله 1097) كسی كه نمی تواند بنشیند، باید ایستاده نیّت سجده كند و چنانچه بتواند، باید برای سجده با سر اشاره كند و اگر نتواند، باید با چشمها اشاره نماید و اگر این را نیز نتواند، در قلب نیّت سجده كند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.
(مسأله 1098) اگر پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد و این یك سجده حساب می شود، چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه; و اگر نتواند سر را نگهدارد و بی اختیار دوباره به جای سجده برسد، روی هم یك سجده حساب می شود و اگر ذكر نگفته باشد، باید بگوید و احتیاطاً نماز را اعاده نماید.
(مسأله 1099) انسان می تواند در جایی كه باید تقیّه كند، بر فرش و مانند آن سجده نماید ولی، اگر جای دیگری داشته باشد و رفتن به آنجا محذوری نداشته باشد، احتیاطاً
[181]
باید برود.
(مسأله 1100) اگر روی چیزی كه بدن روی آن آرام نمی گیرد سجده كند، سجده او باطل است ولی، اگر روی تشك پَر یا چیز دیگری كه بعد از گذاشتن سر و مقداری پایین رفتن آرام می گیرد سجده كند، اشكال ندارد.
(مسأله 1101) اگر انسان ناچار شود كه در زمین گِل نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب در صورتی كه آلوده شدن بدن یا لباس برای او مشقّت داشته باشد، باید در حالی كه ایستاده است برای سجده با سر اشاره كند و تشهّد را ایستاده بخواند وگرنه باید سجده را به نحو معمول بجا آورد.
(مسأله 1102) در ركعت اوّل و ركعت سومی كه تشهّد ندارد، مثل ركعت سوم نماز ظهر، عصر و عشا، اگر بعد از سجده دوم بدون آن كه مقداری بنشیند برای ركعت بعد برخیزد، صحیح بودن نمازش خالی از اشكال نیست.
چیزهایی كه سجده بر آنها صحیح است
(مسأله 1103) سجده باید بر زمین و چیزهای غیر خوراكی كه از زمین می رویند ـ مانند چوب و برگ درخت ـ باشد، و سجده بر چیزهای خوراكی و پوشاكی صحیح نیست; و نیز سجده كردن بر چیزهایی مانند طلا، نقره، عقیق و فیروزه، باطل است، امّا سجده كردن بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگهای سیاه، اشكال ندارد.
(مسأله 1104) احتیاط واجب آن است كه بر برگ تازه درخت مو (انگور) سجده نكنند.
(مسأله 1105) سجده بر چیزهایی، مثل علف و كاه، كه از زمین روییده و خوراك حیوان هستند صحیح است.
(مسأله 1106) سجده بر گُلهایی كه خوراكی نیستند صحیح است، ولی سجده بر گلها و گیاهان دارویی كه از زمین می رویند، مانند گُل بنفشه و گل گاوزبان صحیح نیست.
(مسأله 1107) سجده بر گیاهی كه خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست و نیز سجده بر میوه نارس صحیح نیست.
(مسأله 1108) سجده بر سنگ آهك، سنگ گچ، گچ، آهك پخته، آجر، كوزه گِلی و مانند آنها مشكل است و احتیاط ترك آن است.
[182]
(مسأله 1109) اگر كاغذ را از چیزی كه سجده بر آن صحیح است، مثلاً از كاه ساخته باشند، می شود بر آن سجده كرد و سجده بر كاغذی كه از پنبه خالص ساخته شده اشكال ندارد.
(مسأله 1110) برای سجده بهتر از هر چیز تربت حضرت سیدالشهدا(علیه السلام)و بعد از آن خاك و بعد از آن سنگ و بعد از سنگ، گیاه است.
(مسأله 1111) اگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد یا اگر دارد به واسطه سرما یا گرمای زیاد و مانند آنها نتواند بر آن سجده كند، باید به لباس خود ـ اگر از كتان یا پنبه است ـ سجده كند و اگر از چیز دیگر باشد، باید بر همان چیز سجده كند و اگر آن نیز نباشد، باید بر پشت دست و چنانچه آن نیز ممكن نباشد، بر چیزهای معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
(مسأله 1112) اگر گِل و خاك سستی كه پیشانی روی آن آرام نمی گیرد، پس از سر گذاشتن بر آن و مقداری فرو رفتن آرام بگیرد، سجده بر آن اشكال ندارد.
(مسأله 1113) اگر در بین نماز چیزی كه بر آن سجده می كند گم شود و چیزی كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت داشته باشد، باید نماز را رها كند; و اگر وقت تنگ باشد، باید به لباس خود ـ اگر از پنبه یا كتان باشد ـ سجده كند و اگر از چیز دیگری باشد، بر همان چیز و اگر آن نیز ممكن نباشد، بر پشت دست و اگر آن نیز نشود، بر چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
(مسأله 1114) هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد باید پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد و اگر وقت تنگ باشد، باید به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد عمل كند.
(مسأله 1115) اگر بعد از سجده بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، احوط اتمام نماز و اعاده آن است.
(مسأله 1116) سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام است و بعضی از مردم عوام كه مقابل قبر امامان(علیهم السلام) پیشانی را به زمین می گذارند، اگر برای شكر خداوند متعال باشد، اشكال ندارد; و گرنه حرام است.
[183]
مستحبات و مكروهات سجده
(مسأله 1117) در سجده چند چیز مستحب است:
الف ـ كسی كه ایستاده نماز می خواند، پس از آن كه سر از ركوع برداشت و كاملاً ایستاد و كسی كه نشسته نماز می خواند، پس از آن كه كاملاً نشست، برای رفتن به سجده تكبیر بگوید.
ب ـ هنگامی كه مرد می خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمین بگذارد.
ج ـ بینی را بر مهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.
د ـ در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و به گونه ای برابر گوش بگذارد كه سر آنها رو به قبله باشد.
هـ ـ در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و مستحب است این دعا را بخواند:
«یا خَیْرَ الْمَسْؤُولینَ وَیا خَیْرَ الْمُعْطینَ ارْزُقْنی وَارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَإنَّكَ ذُوالفَضْلِ الْعَظیمِ» یعنی: «ای بهترین كسی كه از او حاجت خواسته می شود و ای بهترین عطا كنندگان، به من و عیال من از فضل خودت روزی بده، پس به درستی كه تو دارای فضل بزرگی هستی».
و ـ بعد از سجده بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد.
ز ـ بعد از هر سجده، هنگامی كه نشست و بدن آرام گرفت تكبیر بگوید.
ح ـ بعد از سجده اوّل كه بدن آرام گرفت، بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبّی وَأَتُوبُ إلَیْهِ».
ط ـ سجده را طولانی كند و هنگام نشستن دستها را روی رانها بگذارد.
ی ـ برای رفتن به سجده دوم، در حال آرامش بدن «اَللّهُ اَكْبَر» بگوید.
ك ـ در سجده ها، صلوات بفرستد; و اگر آن را به قصد ذكری كه در سجده ها دستور داده اند بگوید، اشكال ندارد.
ل ـ هنگام بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمین بردارد.
م ـ مردها آرنج ها و شكم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند; و زنها آرنج ها و شكم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یكدیگر بچسبانند. مستحبات
[184]
دیگر سجده در كتابهای مفصّل گفته شده است.
(مسأله 1118) قرآن خواندن در سجده مكروه است، و نیز مكروه است برای برطرف كردن گرد و غبار، جای سجده را فوت كند و اگر در اثر فوت كردن، صدایی از دهان خارج شود كه حداقل دو حرف داشته باشد، نماز باطل است. و غیر از اینها مكروهات دیگری نیز در كتابهای مفصّل بیان شده است.
سجده واجب قرآن
(مسأله 1119) در هر یك از چهار سوره «و النجم (نجم)، اقرء (علق)، الم تنزیل (فصّلت) و حم سجده (سجده)»، یك آیه سجده وجود دارد كه اگر انسان آن را بخواند یا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آیه باید فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت به خاطر آورد باید سجده نماید.
(مسأله 1120) اگر انسان هنگامی كه آیه سجده را می خواند از دیگری نیز بشنود، چنانچه گوش داده باشد، باید دو سجده نماید و اگر به گوش او خورده باشد، یك سجده كافی است.
(مسأله 1121) اگر در غیر نماز در حال سجده آیه سجده را بخواند یا به آن گوش بدهد، باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
(مسأله 1122) اگر آیه سجده را از كسی كه قصد خواندن قرآن را نداشته یا از چیزی مثل ضبط صوت و رادیو بشنود، احتیاطاً لازم است سجده نماید; و اگر از وسیله ای كه صدای خود انسان را به طور زنده پخش می كند بشنود، واجب است سجده كند.
(مسأله 1123) در سجده واجب قرآن نمی شود بر چیزهای خوراكی و پوشاكی سجده كرد ولی، سایر شرایطی را كه در سجده نماز وجود دارد، لازم نیست مراعات كند.
(مسأله 1124) در سجده واجب قرآن باید به نحوی عمل كند كه بگویند سجده كرده است.
(مسأله 1125) هرگاه در سجده واجب قرآن پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذكر نگوید كافی است و گفتن ذكر مستحب است; و بهتر است بگوید:
[185]
«لا إلهَ إلاَّ اللهُ حَقّاً حَقّاً لا إلهَ إلاَّ اللهُ إیماناً وَتَصْدیقاً لا إلهَ إلاَّ اللهُ عُبُودِیَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لا مُسْتَنْكِفاً وَلا مُسْتَكْبِراً بَلْ أنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ».
8 ـ تَشَهُّد
(مسأله 1126) نمازگزار باید در ركعت دوم تمام نمازهای واجب و مستحب و ركعت سوم نماز مغرب و ركعت چهارم نمازهای ظهر، عصر و عشا، بعد از سجده دوم بنشیند و در حال آرام بودن بدن تشهّد بخواند، یعنی بگوید: «أَشْهَدُ أن لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَریكَ لَهُ وَأشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد.»
(مسأله 1127) كلمات تشهّد باید به عربی صحیح و به نحوی كه معمول است پشت سر هم گفته شوند.
(مسأله 1128) اگر نمازگزار تشهّد را عمداً ترك كند، نمازش باطل است; و اگر تشهّد را فراموش كند و بایستد و پیش از ركوع به خاطر آورد كه تشهّد را نخوانده، باید بنشیند وتشهّد را بخواند و دوباره بایستد و آنچه باید در آن ركعت خوانده شود را بخواند و نماز را تمام كند، و بنابر احتیاط واجب برای ایستادن بی جا دو سجده سهو به جا آورد. و اگر در ركوع یا بعد از آن به خاطر آورد، باید نماز را تمام كند و بعد از سلام نماز، تشهّد را قضا كند، و بنابر احتیاط واجب برای تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1129) مستحب است در حال تشهّد روی ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد و پیش از تشهّد بگوید: «أَلْحَمْدُ لِلّهِ» یا بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللّهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَخَیْرُ الاَْسْماءِ لِلّهِ» و نیز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد و انگشتان را به یكدیگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد بگوید: «وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ».
(مسأله 1130) مستحب است زنها در وقت خواندن تشهّد، رانها را به هم بچسبانند.
9 ـ سلام نماز
(مسأله 1131) بعد از تشهّد ركعت آخر نماز، مستحب است نمازگزار در حالی كه نشسته و بدنش آرام است به عربی صحیح بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ
[186]
وَبَرَكاتُهُ» و بعد از آن یا بدون گفتن آن واجب است یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ» و احوط استحبابی آن است كه «وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ» را نیز اضافه نماید; و یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ» گرچه در این صورت، گفتن «اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ» احتیاطاً واجب است.
(مسأله 1132) اگر سلام نماز را عمداً ترك كند، نمازش باطل است; و اگر آن را فراموش كند و هنگامی به خاطر آورد كه موالات و صورت نماز به هم نخورده و كاری هم كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند ـ مثل پشت به قبله كردن ـ انجام نداده، باید سلام را بگوید و نماز او صحیح است.
(مسأله 1133) اگر سلام نماز را فراموش كند و هنگامی به خاطر آورد كه صورت نماز به هم خورده است، چنانچه پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند ـ مثل پشت به قبله كردن ـ انجام نداده باشد، سلام را بگوید و نمازش صحیح است; و اگر پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد، كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند انجام داده باشد، بنابر احتیاط نماز او باطل است، گرچه صحیح بودن آن خالی از قوّت نیست لذا احتیاطاً دو سجده سهو بجا آورد و نـماز را دوبـاره بـخواند. و اگر كاری را كه فقط عمدی آن نماز را باطل می كند از روی سهو انجام داده باشد ـ مثلاً حرف زده باشد ـ سلام نماز را بگوید و دو سجده سهو انجام دهد.
10 ـ ترتیب
(مسأله 1134) نمازگزار باید اجزاء و واجبات نماز را به همان ترتیبی كه گفته شده بجا آورد پس اگر عمداً ترتیب نماز را به هم بزند، مثلاً سوره را پیش از حمد بخواند یا سجده را پیش از ركوع بجا آورد، نمازش باطل می شود.
(مسأله 1135) اگر ركنی از نماز را فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد، مثلاً پیش از آن كه ركوع كند دو سجده نماید، نماز باطل است.
(مسأله 1136) اگر ركنی را فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و ركن نیست بجا آورد، مثلاً پیش از آن كه دو سجده كند تشهّد بخواند، باید ركن را بجا آورد و آنچه را سهواً پیش از آن خوانده دوباره بخواند.
[187]
(مسأله 1137) اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد، مثلاً حمد را فراموش كند و مشغول ركوع شود، نماز او صحیح است.
(مسأله 1138) اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و آن نیز ركن نیست بجا آورد، مثلاً حمد را فراموش كند و سوره را بخواند، چنانچه مشغول ركن بعد شده باشد، مثلاً در ركوع به خاطر آورد كه حمد را نخوانده، باید بگذرد و نماز او صحیح است; و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آنچه را فراموش كرده، مثلاً حمد را، بجا آورد و بعد از آن چیزی را كه سهواً جلوتر خوانده مثلاً سوره را، دوباره بخواند.
(مسأله 1139) اگر سجده اوّل را به گمان این كه سجده دوم است یا سجده دوم را به گمان این كه سجده اوّل است بجا آورد، نماز صحیح است و سجده اوّل او سجده اوّل و سجده دوم او سجده دوم حساب می شود.
11 ـ موالات
(مسأله 1140) انسان باید نماز را با موالات بخواند، یعنی اعمال نماز مانند ركوع، سجده و تشهّد را پشت سر هم بجا آورد، و چیزهایی را كه در نماز می خواند، به گونه ای كه معمول است پشت سر هم بخواند و اگر به قدری بین آنها فاصله بیندازد كه نگویند نماز می خواند، نمازش باطل است.
(مسأله 1141) اگر در نماز سهواً بین حرفها یا كلمات فاصله بیندازد و فاصله به قدری نباشد كه صورت نماز از بین برود، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن حرفها یا كلمات را به نحو معمول بخواند; و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1142) طولانی كردن ركوع و سجود و خواندن سوره های بزرگ، موالات را به هم نمی زند.
قُنوت
(مسأله 1143) در تمام نمازهای واجب و مستحب، پیش از ركوع ركعت دوم مستحب است قنوت بخوانند; و در نماز «وتر» با آن كه یك ركعت می باشد، خواندن قنوت پیش از
[188]
ركوع مستحب است. و نماز جمعه در هر ركعت یك قنوت دارد; و نماز آیات پنج قنوت و نماز عید فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت و در ركعت دوم چهار قنوت دارد.
(مسأله 1144) اگر بخواهد قنوت بخواند، به احتیاط واجب باید دستها را بلند كند و مستحب است دستها را تا مقابل صورت بلند نماید و كف دستها را رو به آسمان قرار دهد و به قصد رجاء، انگشتان دستها، به جز شست، را به هم بچسباند و هر دو كف دست را پهلوی هم و متّصل به یكدیگر قرار دهد و نگاهش هنگام قنوت به كف دستهایش باشد.
(مسأله 1145) در قنوت هر ذكری بگوید، اگرچه یك «سُبْحانَ اللهِ» باشد، كافی است، و بهتر است بگوید: «لا إلهَ إلاَّ اللهُ الْحَلیمُ الْكَریمُ، لا إلهَ إلاَّ اللهُ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الاْرَضینِ السَّبْعِ وَما فیهِنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ».
(مسأله 1146) مستحب است نمازگزار قنوت را بلند بخواند ولی، برای كسی كه نماز را به جماعت می خواند ـ اگر امام جماعت صدای او را بشنود ـ بلند خواندن قنوت مستحب نیست.
(مسأله 1147) اگر عمداً قنوت نخواند، قضا ندارد ولی، اگر فراموش كند و پیش از آن كه به اندازه ركوع خم شود به خاطر آورد، مستحب است بایستد و بخواند; و اگر در ركوع به خاطر آورد، مستحب است بعد از ركوع قضا كند; و اگر در سجده به خاطر آورد، مستحب است بعد از سلام نماز آن را قضا نماید.